آثار حبیب سماعی

آثار ضبط شده از حبیب

از نوازندگی سنتور او تنها ده اجرای ساز و آواز ٣ تا ٤ دقیقه ای (جمعاً ٣٧ دقیقه) با همراهی آواز خانم پروانه و تنبک در سال ١٣٠٦ (٢٦سالگی حبیب) روی صفحات سنگی ضبط و به یادگار مانده است (پنج صفحه پشت و رو). در میان صفحات حبیب، صفحه شور و گریلی از بقیه شهرت بیشتری داشته. این اثر تا حدود سال 1336 نیز (30 سال بعد از ضبط و انتشار آن‌ها) هنوز طرفداران زیادی داشته است. در مورد این آثار، روح‌الله خالقی نوشته که چون این آثار در جوانی حبیب ضبط شده، سازش بعدها تغییر کرده بود. او می‌نویسد: “کیفیت ساز حبیب در سال‌های آخر عمرش قابل مقایسه با سازی که در صفحاتش اجرا کرده نیست.” قباد ظفر هم تصریح کرده که “صدای ساز حبیب اصلا آنچه در صفحاتش اجرا کرده نیست و ساز او از آنچه در صفحه زده خیلی بهتر بوده است. [1: ص 113]

این صفحات به ترتیب شماره برچسب عبارت است از: گریلی و ضربی شهناز، تصنیف بیات اصفهان و رباعی، آواز شور و شهناز، آواز ابوعطا و حجاز، آواز ماهور و ابوالچپ. [5]

تصنیف‌های خوانده شده در آثار حبیب

در این صفحات در مجموع هشت تصنیف خوانده شده است. تصنیف‌های پروانه با ساز حبیب شامل تصنیف بیات اصفهان “آب حیات”، تصنیف بیات راجه “پیوسته جفای دوست”، تصنیف گریلی “شبی مجنون به لیلی گفت” و تصنیف شهناز “شبی یاد دارم که چشمم نخفت” است. علاوه بر این آثار صدای پروانه در صفحات دیگری از جمله با تار قوام ضبط شده است. تصنیف‌های پروانه با تار قوام شامل تصنیف افشار “صبح شد باز”، تصنیف رباعی افشار “نازاردلی”، تصنیف ابوعطا “هرکسی را هوسی در سر و کاری در پیش” و تصنیف ضربی ابوعطا “ای روح تو راحت دل من” است. ساخت تعدادی از این تصنیف‌ها در برخی منابع به حبیب نسبت داده شده از جمله تصنیف‌های آواز پروانه با تار قوام. ساخت تصنیف آب حیات نیز به مادر پروانه، اکرم‌الدوله، منسوب شده است. ضرب صفحات را نیز احتمالا یا مهدی غیاثی (ضرب‌گیر حسین یاحقی) و یا رضا روانبخش، هر دو از دوستان حبیب، نواخته‌اند. [1]

همکاری حبیب با رادیو و اجراهای دیگر

شوربختانه از دوران فعالیت و نوازندگی حبیب سماعی در رادیو تا به امروز نمونه‌ای بدست نیامده است. در روایتی، تعدادی از آثار حبیب توسط مهندس زاهدی (بدون اطلاع او) از نوازندگیش در رادیو ضبط شده است. در روایتی دیگر نوازندگی او برای امکان بازپخش در رادیو ضبط شده بود. در روایت اول حبیب پس از آگاهی، نمونه‌ها را از بین می‌برد. در روایت دوم که بیشتر نقل شده، چون بابت بازپخش به حبیب پرداختی نمی‌شده و او را از رادیو اخراج کرده بودند و مشکلات بعدی که حبیب با مسئولان رادیو داشته است، به نظر می‌رسد همه این آثار توسط او از بین برده شده است. حداقل 72 اجرا شامل 40 تکنوازی سنتور و 32 اجرا با آواز دیگران از حبیب سماعی در رادیو به صورت زنده در سال‌های 1320 و 1321 انجام شده است. از جمله حبیب سماعی با آواز قمرالملوک وزیری، تاج اصفهانی، جواد بدیع‌زاده، ادیب خوانساری (اسماعیل نکیسا)، غراب‌زاده، روح‌بخش و ملوک ضرابی اجرا کرده و در تعدادی از آثار نیز خودش خوانده است. [1]

شایان ذکر است همکاری حبیب با رادیو از ابتدای تأسیس رادیو در 1319 تا آذر 1323 در چند مقطع ادامه داشته و پس از آن به طور کامل قطع می‌شود. حبیب که با نام سماعی در رادیو معرفی شد جزو اولین نوازندگانی بود که از شروع به کار رادیو در سال 1318 در آن نواخت (تا مدتی به صورت زنده و بعد از آثار ضبط شده او) و این برنامه را روح‎الله خالقی ترتیب داده بود. سماعی در جشن هزاره فردوسی هم ساز زد. این اجرا نظر جهانیان را به خود و سازش جلب کرد. در انجمن موسیقی ملی هم در هنگام تأسیس به عنوان عضو موسس وارد شد. در همان سال (1324) چهاربار در آنجا کنسرت داد. در روایتی دیگر حبیب سماعی در فیلمی به سفارش شرکت سیتروئن با نام کاروان زرد هم ساز زده است. [1]

در نهایت، با توجه به اینکه حبیب نواختن سه‌تار را هنگامی که در خراسان بود از عبدالله دادور (قوام السلطان)، که او خود نزد درویش‌خان و منتظیم الحکما آموخته بود، یاد گرفت، احتمال می‌رود تصانیف سه صفحه آواز پروانه با همراهی تار قوام متعلق به حبیب سماعی باشد. [1]

فروشگاه تخصصی کتاب هنر و موسیقی سازگاه

آثار مکتوب به روایت دیگران

علاوه بر آثاری که مستقیم توسط حبیب سماعی ضبط شده، نت‌نوشته‌های پنج (یا چهار) دستگاهی که حبیب سماعی برای عبدالرسولی نواخته و او نزد ابوالحسن صبا نواخته تا صبا آنها را به نت درآورد نیز از جمله آثار مکتوب حبیب سماعی محسوب می‌شود. این ردیف حداقل شامل شور، چهارگاه، سه‌گاه و همایون است که نقل از عبدالرسولی و نت‌نویسی صباست. احتمالا صبا نیز در ردیف موسیقی خود از این‌ها تأثیر زیادی گرفته است. طلیعه کامران نیز از شاگردان حبیب که بخشی از آموزشش را پس از فوت او نزد مرتضی عبدالرسولی و ابوالحسن صبا تکمیل کرده، ردیف حبیب سماعی را در کتاب “بخش‌هایی از ردیف حبیب سماعی به روایت طلیعه کامران” منتشر کرده است. او دستگاه شور، سه‌گاه، چهارگاه، همایون و آواز ابوعطا، دشتی و اصفهان را از حبیب سماعی فراگرفته و آن را به نت درآورده است. [1 و 3]

تعدادی از چهارمضراب، رِنگ و پیش‌درآمد هم در کتب مختلف به حبیب سماعی منسوب شده است. از جمله ضربی‌هایی در بیات ترک، بیات کرد و چهارگاه، پایه چهارمضراب عشاق اصفهان، چهارمضراب‌هایی در شور، چهارگاه، ماهور و رنگ دشتی و مارش ماهور. این آثار در آلبوم یا کتب فرامز پایور و ارفع اطرایی نت‌نویسی شده و از حسین صبا یا ابوالحسن صبا نقل شده است. [1 و 4]