نت‌خوانی و علائم مضراب در سنتور

تک

یک ضربه با راست یا چپ را تَک گویند. علامت “هشت” به معنای تک یا مضراب راست و “هفت” به معنای مضراب چپ است. در اجرای موسیقی ایرانی مضراب‌های راست و چپ اهمیت فراوانی دارند. گاه اجرای مضراب چپ به جای مضراب راست می‌تواند مفهوم جمله موسیقی را عوض کند.

در بیشتر کتاب‌ها فقط از علامت “هفت” برای نشان دادن مضراب چپ استفاده می‌شود. همچنین اگر بالای نت‌ها هیچ علامتی گذاشته نشده باشد، به این مفهوم است که دیکته مضراب‌ها (راست و چپ) شبیه میزان‌های قبلی است.

نت فا و می

در سنتور 9 خرک در هر موقعیت، دو نت می و دو نت فا وجود دارد. بنابراین برای آنکه مشخص شود منظور کدام می یا فا است، گاهی اوقات در بالای نت، عدد انگلیسی 9 یا 2 برای نت فا قرار می‌گیرد. نت فای خرک نهم سفید (موقعیت دوم) با نت فای خرک دوم پشت سفیدها (موقعیت سوم) همصداست. نت فای خرک نهم زرد (موقعیت اول) با نت فای خرک دوم سفید (موقعیت دوم) نیز همصداست.

این موضوع در مورد نت می کمتر پیش می‌آید، چون خرک هشتم و اول معمولا هم کوک نیستند. با این وجود ممکن است در برخی نت‌نویسی‌ها شماره خرک در بالای نت نوشته شود.

ریز یا ترمولو

معمولا هر نت که کشش آن برابر با یک چنگ نقطه‌دار یا بیشتر باشد، ریز اجرا می‌شود. در کتاب‌های تألیف فرامرز پایور مانند دستور سنتور و دوره‌ی ابتدایی سنتور، نت‌های با ارزش زمانیِ چنگ نقطه‌دار (چهار ضربه)، سیاه، سفید و گِرد، ریز اجرا می‌شوند.[4] در این موارد علامت T بالای نت قرار نگرفته است اما باید آن را ریز اجرا کرد. در اجرای قطعات ضربی با ریتم سریع مانند شهرآشوب نت سیاه، ریز چهارتایی اجرا می‌شود. [7]

در برخی نت‌نویسی‌ها برای نشان دادن ریز، از علامت T در بالای نت استفاده شده و به آن ترمولو (tremolo) گفته می‌شود. ریز استاندارد توالی هشت مضراب راست و چپ است که معمولا با راست شروع می‌شود. ارزش زمانی هر یک از ضربه‌های راست یا چپِ ریز سه‌لاچنگ است.

راست و چپ ریز

اگر یک مضراب (معمولا راست) به اول ریز اضافه شود، تک ریز گویند. اگر با راست باشد راست‌ریز و اگر با چپ باشد چپ‌ریز گویند. این راست یا چپِ (تکِ) اول، با کمی فاصله از شروع ریز (که با راست است) نواخته می‌شود. در راست‌ریز عدد هشت روی T و در چپ‌ریز عدد هفت روی T نوشته می‌شود. در نمونه دوم، تک روی نت لای زرد و ریز روی نت لای سفید اجرا می‌شود. [2]

شیوه اجرای نت‌های زینتی که با خط اتصال به نت ریز وصل شده‌اند (مانند نمونه دوم) آن است که، نت زینت با مضراب راست به سرعت به نت ریز بعد از خود وصل می‌شود. طبیعی است که نت ریز با مضراب چپ شروع خواهد شد (بدون تک اول). [3، 5 و 7]

ریز دوبل

اگر تریل روی دو نت با فاصله بیشتر از یک درجه اجرا شود به آن ریز دوبل گفته می‌شود. ریز دوبل با علامت دو نت هم‌شکل و عمود بر هم (مشابه علامت جفت) که علامت T روی آن قرار گرفته نشان داده می‌شود. (نمونه چهارم) [2] یا اینکه ارزش نت بیش از چنگ نقطه‌دار باشد.

تک ریز در ردیف موسیقی

در موسیقی ایرانی و اجرای ردیف موسیقی به ویژه در گوشه‌های آوازی، بیشتر اوقات تک ریز نواخته می‌شود نه ریز تنها. در قطعات ضربی برای رعایت ریتم، اغلب ریز نواخته می‌شود نه تک ریز. در کتاب‌های تألیف فرامرز پایور، هرگاه رو یا زیر نت علامت هلال (نمونه سوم) گذاشته شده باشد، منظور اجرای کشش یا ریز بدون تک است. [3]

اشاره به تعریف ترمولو در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، روح‌الله خالقی (ج1 ص119): در تار مضراب چپ و راست متوالی است که به صورت ریز درآید. در پیانو توسط انگشت‌های طرفین دست (ابهام و خنصر) یک فاصله هنگام (اکتاو) را روی پیانو می‌گیرند و متناوب می‌زنند که شبیه مضراب ریز تار می‌شود، منتها با دو صدا که فاصله هشتم دارند.

تریل (تری)

تریل با علامت tr نشان داده می‌شود و یک نوع ریز است که روی یک نت و نت یک درجه بالاتر (زیرتر) به صورت پی‌درپی اجرا می‌شود. میزان کشش یا تعداد ضربات به اندازه ارزش زمانی نت انجام می‌شود و معمولا بین چهار (چنگ)، شش (چنگ نقطه‌دار) و هشت (سیاه) ضربه متوالی است. [3 و 7]

در نمونه دوم، برای تریل دادن به نت‌های فاصله سوم یا چهارم، عدد -3 یا -4 بر روی تریل قرار می‌گیرد. در این مثال نت دو با فاصله سومش یعنی نت می و یا فاصله چهارمش یعنی نت فا به صورت تریل اجرا می‌شود. راست روی نت دو و چپ روی نت می یا فا. به عنوان مثال در گوشه زنگ شتر در دستگاه سه‌گاه از این نت‌نویسی استفاده می‌شود. اگر -9 در کنار تریل قرار گیرد به معنای اجرای چپِ تریل روی فاصله نهم (اکتاو به علاوه یک) است. [7] به عنوان مثال تریل روی نت سل در موقعیت دوم و نت لا در موقعیت سوم.

غلت

در اکثر آوانگاری‌ها، غلت با تریل برابر دانسته شده است [به عنوان مثال 7]. علاوه بر آن، ریز غلت را میتوان یک از انواع مالش یا خط لرزان دانست. در این حالت ریز یا کشش روی چند نت زیرتر یا بم‌تر ادامه می‌یابد.

تکیه

تکیه (که از علامت فلاژوله یا Flageolet برای آن استفاده می‌شود) یک چپ است که بین دو راست و روی نت زیرتر از آنها اجرا می‌شود. علامت آن یک دایره است که رو یا زیر نت اولِ راست قرار می‌گیرد. دو نت راست ممکن است همنام یا غیرهمنام باشند. همینطور ممکن است هم ارزش باشند یا نباشند. ترکیب‌های مختلفی از تکیه در بخش انتهایی کتاب دستور سنتور آمده است [1]. اگر علامت -3 روی دایره قرار گیرد به این معناست که مضراب چپ روی دو نت زیرتر نسبت به نت‌های اصلی اجرا می‌شود. وقتی بین دو نت همجنس (همنام) فقط نت دومی تکیه داشته باشد، علامت تکیه ممکن است بجای اینکه روی نت اول گذاشته شود، بین آن دو نوشته شود. [5]

تکیه به دو حالت اجرا می‌شود، چپ یا اشاره.

• در حالت اول ضربه چپ هم شدت و با فاصله مساوی از دو راست اجرا می‌شود (نمونه اول). در این حالت از تکرار تکیه روی نت‌های بم‌شونده یا زیرشونده، تحریر یا شَلال بوجود می‌آید. برخی آن‌را دُراب نیز نامیده‌اند. [5]
• در حالت دوم ضربه چپ در واقع یک اشاره ضعیف است که به صورت زینت اجرا شده و به راست دوم چسبیده است و زمان خود را از نت دوم می‌گیرد (نمونه دوم، میزان اول). در این حالت ضربه چپ زینت است و زمان اجرای آن به نت دوم (راست) اضافه می‌شود. یعنی در هنگام اجرا به راست دوم نزدیک‌تر اجرا می‌شود.

در آوانگاری شهاب مِنا در کتاب ردیف میرزاعبدالله [7] علامت‌های تکیه و نت پیشای کوتاه (زینت) از یکدیگر متمایز شده است. در این کتاب علامت‌های شبیه به نمونه دوم در اینجا (نت زینت چسبیده به نت لا) به معنای نت پیشای کوتاه در نظر گرفته شده است. فرامرز پایور در کتاب دستور سنتور پنج نوع تکیه را آموزش داده، علی‌نقی وزیری علامت جدیدی برای آن پیشنهاد داده، در کتاب‌های تار و سه‌تار علامت تکیه >> یا << استفاده می‌شود. [5]

خط اتحاد و اتصال

علامت “کمان” اگر زیر یا روی چند نتِ هم‌صدا قرار گیرد خط اتحاد، و اگر زیر یا روی چند نتِ غیر هم‌صدا باشد خط اتصال (لِگاتو) نامیده می‌شود. نت‌های زیر خط کمان باید به اصطلاح یک نفس و پیوسته اجرا شود. [4]

در موسیقی ایرانی در یک اجرا، نت‌های زیادی به بعد یا قبل از خود وصل می‌شوند تا موسیقی پیوسته و روان شنیده شود. به عنوان مثال اتصال اشاره به کشش، تریل را بوجود می‌آورد. بنابراین اتصال درست نت‌ها به یکدیگر اهمیت بسیار دارد. در نمونه دوم، تک ریز (که تک به صورت پیوسته با ریز اجرا می‌شود) به نت بعدی (در اینجا نت دو) به صورت پیوسته اجرا می‌شود. یعنی پس از اتمام ریز که با چپ تمام شده، یک راست روی نت دو اجرا می‌شود.

اگر خط اتصال یا اتحاد بین دو میزان قرار گیرد، یعنی نت آخر از یک میزان را به نت اول از نت میزان بعدی وصل کند، برای از بین بردن قوتِ سر ضرب است که سنکپ (syncopation) نامیده می‌شود [4] (نمونه اول از این حالت است)

برخی اوقات خط اتصال به مفهوم انطباق با بخشی از شعر یا تصنیف روی نت‌ها قرار می‌گیرد. در این حالت یک کلمه یا بخشی از شعر باید روی آن بخش از نت‌ها که خط اتصال دارد خوانده شود.[3]

لِگاتو

در سنتور لگاتو با ادامه یافتن ریز روی نت بعد معنا پیدا می‌کند. لگاتو در تار و سه‌تار به این نحو اجرا می‌شود که پس از اجرای نت اول، نت دوم که با خط اتحاد یا اتصال به نت اول وصل شده، بدون نواختن ضربه‌ای دیگر، اجرا می‌شود. اما در سنتور ناچار باید ضربه‌ای دیگر برای نت دوم نواخته شود. در نتیجه صدادهی نت دوم متصل (به مفهوم واقعی) به نت اول نخواهد بود. پس لگاتو به این نحو در سنتور مصداق ندارد. بجای آن از سر نت کوچک‌تر و علامت p یا pp در زیر نت، به معنای اجرای آهسته یا خیلی آهسته، استفاده شده است. [7]

اجرای یک اکتاو زیر یا بم‌تر

هرگاه علامت …8(II) در زیر قسمتی از یک میزان نوشته شوند به معنای این است که در بار دوم آن قسمت باید یک اکتاو بم‌تر اجرا شود. اگر در بالای نت‌ها نوشته شود، یک اکتاو زیرتر اجرا می‌شود. [3] معمولا این علامت بعد از علامت دولاخط دونقطه استفاده می‌شود که بر طبق آن نت‌های میان دولاخط دونقطه باید دوبار تکرار شود. و هرگاه علامت 8 آمده باشد، برای بار دوم آن قسمت در یک اکتاو بم‌تر یا زیرتر اجرا می‌شود.

گاهی فقط از عدد هشت انگلیسی هم برای نشان دادن اجرا در یک اکتاو بم‌تر یا زیرتر استفاده می‌شود. در کتاب شیوه سنتورنوازی (درس 82) زیر نت دوی زرد عدد 8 گذاشته شده و به معنای اجرا روی خرک اول زرد، که دوی اکتاو پایین‌تر کوک شده، است. [2]

آکسان

علامت < که آکسان (accent) نامیده می‌شود روی هر نت قرار گیرد، آن نت باید با قوت بیشتری اجرا شود.[4] شدت ضربه معمولا با مچ و کمی کمک از ساعد اجرا و کنترل می‌شود و معمولا با مضراب راست است. اجرای مضراب‌های پرقدرت نباید با حرکت ساعد همراه باشد.

ضد ضرب

میزان‌بندی معمولا باید بر جمله‌بندی موسیقی انطباق داشته باشد. در این صورت نت اول از هر میزان ضرب اصلی است و از سایر نت‌ها قوی‌تر اجرا می‌شود. هرگاه به جای نت اول در یک میزان سکوت قرار گرفته باشد، ضد ضرب گویند. [4]

زینت یا واخوان

نت‌های کوچک [از لحاظ اندازه] به عنوان نت‌های زینت در موسیقی اجرا می‌شوند. این نت‌ها جزو کشش نت‌های میزان محسوب نمی‌شوند، به سرعت به نت اصلی بعد از خود وصل می‌شوند و کشش خود را نیز از نت اصلی می‌گیرند.[4] نت زینت در موسیقی آچیاکاتورا (Acciacatura) نامیده می‌شود و با سرعت بالا اجرا می‌شود. [2]

نت زینت یکی از ویژگی‌های موسیقی ایرانی است و اجرای زیبایی‌شناسانه آن اهمیت شایانی دارد. نت‌های زینت معمولا به فاصله چهارم، پنجم یا اکتاو از نت اصلی اجرا می‌شوند. گاهی اوقات بجای سکوت نیز می‌توان از زینت استفاده کرد.

اشاره

یکی از انواع زینت‌های منحصر به فرد در موسیقی ایرانی است. برای نشان دادن آن از نت‌های با اندازه کوچکتر (ضخامت کمتر نسبت به نت‌های معمول) یا یک نت چنگ کوچک که خط موربی پرچم آن را قطع کرده، استفاده می‌شود. و معمولا با خط اتصال به نت قبل خود متصل شده‌اند و بلافاصله پس از نت قبل از خود اجرا می‌شوند. [5] در این حالت شاهین نت اشاره به نت‌های دیگر متصل نیست.

تریوله

علامت 3 تریوله یا سه بر دو (triolet) نامیده می‌شود. هرگاه زیر سه نت قرار گیرد، زمان اجرای آن سه نت باید به اندازه دو نت با همان ضرب در یک میزان انجام شود. [2 و 4] در کتاب دستور سنتور یکی از انواع آن در اجرا ریز چهارتایی استفاده شده است (درس I در انتهای کتاب) [1]

پاملخی

یکی از موارد اجرای تریوله در موسیقی ایرانی و به ویژه سنتورنوازی، پاملخی است. پاملخی شامل یک تک راست و دو چپ پیاپی که خیلی سریع و با شدت کمتر از مضراب راست نواخته شود. پاملخی بیشتر در اجرای چهارمضراب‌ها کاربرد دارد. به عنوان مثال در چهارمضراب مجلس افروز در ردیف موسیقی ایران به روایت میرزاعبدالله پاملخی نواخته می‌شود.

دوتا یکی

اصطلاحی است که بیشتر در هنگام آموزش موسیقی استفاده می‌شده است. شامل دو تکِ راست و یک اشاره (با چپ) است و “دو راست یک چپ” یا “دومضراب” هم گفته می‌شود. اشاره در این نوع مضراب می‌تواند به پاملخی (یعنی دو چپ) تبدیل شود.

خط لرزان

خط لرزان به دو شکل عمودی و افقی نوشته می‌شود. وقتی به صورت افقی استفاده شود باید همه نت‌های بین دو نت اصلی اجرا شود. در اجرا با سنتور نت اول با ریز به نت بعدی وصل می‌شود. در حالت استفاده عمودی، نت اصلی بالاترین نت است و باید از پایین‌ترین نت به سرعت به نت اصلی (بالاترین) رسید. اگر علامت 5 روی نتی قرار گیرد (نمونه دوم) در سنتور باید با ریز به نت زیرتر رفته و دوباره به نت اصلی رجوع شود. [3 و 4] در کتاب‌های تألیف پشنگ کامکار بجای خط لرزان از خط مستقیم و افقی برای نشان دادن حرکت کشش ریز از نتی به نت دیگر استفاده شده است. [2]

مالش یا گلیساندو

در سازهای رشته‌ای مانند تار یا کمانچه، اگر انگشت به اندازه ربع پرده یا نیم پرده به سمت نت زیرتر یا بم‌تر لغزانده شده و دوباره به نت اصلی رجوع شود، مالش یا گلیساندو گویند.

خط کوتاه

علامت خط کوتاه (-)، معادل Tenoto، اگر زیر یا روی نتی قرار گیرد آن نت کامل اجرا شده و به نت بعدی متصل می‌شود. بنابراین در سنتورنوازی اگر قرار باشد نت چنگ، ریز اجرا شود، از این علامت استفاده می‌شود. [4] ریز در اینجا چهار ضربه پی‌درپی راست و چپ است. در نمونه، نت‌های چنگ که خط کوتاه زیر آن قرار گرفته ریز اجرا می‌شود.

نقطه

اگر در زیر یا روی نتی قرار گیرد، آن نت باید به اندازه یک کشش زمانی دولاچنگ اجرا شود و بقیه کشش باید سکوت اجرا شود. در سنتورنوازی اگر قرار باشد نت سیاه یا سفید [که در حالت عادی ریز اجرا می‌شوند] با یک ضربه اجرا شود، از نقطه روی آن استفاده می‌شود. [4] به این علامت استاکاتو (staccato) نیز گفته می‌شود و روی هر نت قرار گیرد مقطع یا تک اجرا می‌شود. [2]. در نمونه، نت می که روی آن نقطه قرار گرفته و باید ریز اجرا شود، فقط با یک ضربه تک اجرا می‌شود.

دُراب و سرمضراب

نت‌هایی که کوچک‌تر نوشته می‌شوند زینت هستند. در دراب یا سرمضراب دو نت کوچک‌تر با سرعت زیاد و شدت کم اجرا شده و سریع با نت اصلی بعدی که با راست اجرا می‌شود ادغام می‌شوند. اجرای سریع دو نت زینت همنام همراه با نت اصلی دراب نامیده می‌شود. اگر دو نت زینت غیرهمنام با نت اصلی باشد، سرمضراب نامیده می‌شود. [2] دراب یا سرمضراب معمولا در ابتدای یک جمله موسیقایی قرار می‌گیرد و بیشتر حالت تأکید دارد.

جفت

معمول‌ترین نوع جفت اجرای همزمان تک راست و چپ روی یک نت و نت فاصله هشتم (اکتاو) آن است. جفت نوعی زینت است که به متن اصلی موسیقی اضافه می‌شود. فاصله دو نت جفت می‌تواند سه، چهار، پنج یا هشت نت باشد یا به همین ترتیب در اکتاوهای دیگر تکرار شود.

در اینکه در اجرای جفت‌های با فاصله کمتر از اکتاو، دست چپ یا راست بالاتر از دیگری قرار گیرد حالت‌های مختلفی وجود دارد. به عنوان مثال در اجرای جفت فاصله سوم، دست چپ معمولا بالا و دست راست پایین است (نمونه اول) [1]. در کتاب‌های پشنگ کامکار دست راست همواره روی خرک با شماره بیشتر قرار می‌گیرد (نمونه دوم) [2]. اغلب اگر تأکید بر نت زیرتر و بالایی باشد، در آن صورت دست راست بالا قرار می‌گیرد.

در برخی شیوه‌های سنتورنوازی چپِ جفت اندکی از راست آن زودتر نواخته می‌شود، به نحوی که چپ به راستِ پس از خودش وصل می‌شود (زینت). این فاصله بسیاربسیار کوتاه است.

سایر علامت‌ها

پیانو (p): مخفف ضعیف (piano) است. معمولا در زیر یک یا چند میزان قرار می‌گیرد و به این معناست که آن نت‌ها باید با شدت کمتری نسبت به بقیه قطعه اجرا شود.

فورته (f): مخفف قوی (forte) است. معمولا در زیر یک یا چند میزان قرار می‌گیرد و به این معناست که آن نت‌ها باید با شدت بیشتری نسبت به بقیه قطعه اجرا شود.

کرشندو (crescendo): یک علامت > بزرگ است و در زیر نت‌ها قرار می‌گیرد. در این حالت شدت ضربه‌ها به تدریج قوی می‌شود. معمولا برای تعداد محدودی از میزان‌ها به کار می‌رود.

دکرشندو (decrescendo): یک علامت < بزرگ است  و در زیر نت‌ها قرار می‌گیرد. در این حالت شدت ضربه‌ها به تدریج ضعیف می‌شود. معمولا برای تعداد محدودی از میزان‌ها به کار می‌رود.

ریتارداندو (rit) یا (ritardando): به صورت —- rit در زیر نت‌ها نوشته می‌شود و در اثر آن سرعت آهنگ کند می‌شود. برای به تدریج کند کردن از  poco a poco rit و برای به تدریج تند کردن از poco a poco vite استفاده می‌شود. [2 و 4]