معرفی کوتاه برخی نوازندگان سنتور

یادداشت، یاشار مهاجری

از خاستگاه سنتور در ایران زمین سخنانی رفته است که هیچکدام را نمی توان سندی متقن دانست، به جز ذکر نامی در کتب و اشعار کهن، تا ١٥٠ سال پیش که این ساز توسط “محمدصادق خان (سرورالملک)” نواخته می شده است؛ وی نوازندگی را از حسن خان سنتورچى فرا گرفته بود و ریاست عمله ‏ى طرب دربار ناصرالدین شاه را بر عهده داشت و نخستین شخصی بود که وقتى پیانو به ایران آمد، تلاش کرد این ساز را با کوک های موسیقی ایرانی بنوازد. شاگردان سنتور وی سماع حضور، علی ‏اکبر شاهى، حسن سنتورى، خانمها زینب و گلعذار بودند.

سماع حضور

“سماع حضور” (١٢٩٦-١٢٣١ ش) علاوه بر سنتور در هنر تصنیف خوانی همراه با ضرب (تنبک) نیز تبحر داشت و از دراویش نعمت اللهی بود؛ موسیقی را عبادت و ساز را وسیله نیایش می دانست و بدون وضو پشت سنتور نمی نشست. او نواختن سنتور را به فرزندش حبیب سماعی و خواهرش عندلیب السلطنه تعلیم داد.

حبیب سماعی

“حبیب سماعی” (١٣٢٥-١٢٨٠ ش) از طفولیت به یادگیری ضرب و سنتور از پدر پرداخت و در دوازده سالگی با استادان موسیقی زمان خود چون میرزا حسینقلی و نایب اسدالله در مجالس نواخت. از نوازندگی سنتور او تنها ده اجرای ساز و آواز ٣ تا ٤ دقیقه ای (جمعاً ٣٧ دقیقه) با همراهی آواز خانم پروانه و تنبک در سال ١٣٠٦ ش (٢٦سالگی حبیب) روی صفحات سنگی ضبط و به یادگار مانده است. و افسوس که از اجراهای زنده ی بسیار وی در رادیو در فاصله (١٣٢٣-١٣١٩ ش) هیچ نشانی باقی نمانده است؛ اولین اجراهایی که سنتور مهجور را از پرده مستوری بیرون افکند و دلهای شنوندگانش را با مغناطیس آوایش ربود. حبیب به تدریس سنتور علاقه ی چندانی نداشت و بیشتر به اشتغال نظامی و اجرا در رادیو پرداخت و شاگردان اندکی همچون نورعلی برومند، قباد ظفر، مرتضی عبدالرسولی و مهدی ناظمی (سازنده شهیر سنتور) توانستند با او بمانند و از خوان سنتور او به روش سینه به سینه (شفاهی یا بدون نت موسیقی) لقمه هایی برگیرند.

سماعی معتقد بود: “موسیقی غذای روح است و غذا را نمی توان نجویده هضم کرد. بنابراین ساز و آواز باید به اندازه ای باشد که برای شنونده سوء هاضمه نیاورد.”نورعلی برومند درباره مهارت سماعی در بداهه نوازی چنین گفته است: “از صد بار که سماعی همایون نواخته است دو درآمد و دو شروع یکسان از او شنیده نشده است. به قدری در نواختن استاد و خلاق بود که هیچ احتیاج به تکرار نداشت و در مدت یک ساعت که ساز می زد حتی یک نغمه را دو بار از او نمی شنیدند.” هانری ماسه خاورشناس فرانسوی پس از شنیدن سنتور سماعی در مراسم هزاره فردوسی می گوید: “ایرانی، به جای اقتباس از موسیقی غربی، باید همت کند امثال سماعی را به گوش جهانیان رسانیده مردمان روی زمین را از نوای جانبخش آن بهره مند سازند.مرتضی کیوان در سال ١٣٢٥ به یاد او می نویسد: “او خوشه چین هنرمندان خارجی نشد و جام خود را از سرچشمه های ذوق و هنر فطری و پیمانه های اصیل موسیقی ایرانی پر کرد”در باب “شیوه سنتور نوازی حبیب سماعی” سخن بسیار خواهیم گفت؛ سنتور نوازی با محوریت موسیقی دستگاهی ایران (ردیف) با فروغ شیوه سنتورنوازی حبیب سماعی عجین است و افول ناپذیر می نماید.

در مورد حبیب سماعی بیشتر بخوانید:

حبیب سماعی

آثار حبیب سماعی

نقل‌قول‌ها و خاطراتی از حبیب سماعی

ابوالحسن صبا

“ابوالحسن صبا” (١٣٣٦-١٢٨١ ش) که تقریباً با نوازندگی همه سازهای ایرانی آشنا بود و سنتور را نزد علی اکبر شاهی فراگرفته بود، با آشنایی حبیب سماعی، او را “اعجوبه” خواند و چنان تحت تأثیر نوازندگی او قرار گرفت که نخستین دوره موسیقی دستگاهی ایرانی (ردیف) مخصوص سنتور را با ذوق سرشار و دانش عمیق ردیف دانی خود و بهره گیری هوشمندانه از انواع مضراب ها و پاره ای آثار ضربی (موزون) حبیب سماعی برای شاگردان سنتورش فرامرز پایور، حسین صبا، منوچهر صادقی، داریوش صفوت و دیگران به خط نت نگاشت و آماده ی چاپ نمود.

پس از سماعی و صبا مکاتب آموزشی سنتور با شیوه سنتور نوازی سماعی بر دو شاخه اصلی نورعلی برومند (آموزش شفاهی به روش اساتید قدیم) و فرامرز پایور (آموزش کتبی و با استفاده از نت موسیقی) استوار و شکوفا گردید.

نورعلی برومند

“نورعلی برومند” (١٣٥٥-١٢٨٥ ش) شاگرد حبیب سماعی، ردیف دان و موسیقی دان برجسته از سال ١٣٤٤ سِمَت استادی دانشکده موسیقی دانشگاه تهران را بر عهده داشت و روایت خود از ردیف میرزاعبدالله فراهانی را به دانشجویان سنتور آن دانشکده و مرکز حفظ و اشاعه موسیقی از جمله مجید کیانی، پرویز مشکاتیان و پشنگ کامکار تعلیم داد.

فرامرز پایور

“فرامرز پایور” (١٣٨٨-١٣١١ ش) ردیف دان و نوازنده سنتور که کارنامه پر برگ و بار او در حوزه های تنظیم و آهنگسازی، گروه نوازی، سنتورنوازی و نگارش نُت آثار خود و پیشینیان برای سنتور در تاریخ موسیقی ایران از او پر کارترین موسیقیدان ایرانی و شخصیتی بی نظیر ساخته است؛ بیش از ٤٠ آلبوم موسیقی ٢٠ عنوان کتاب و ١٥٠٠ ساعت کنسرت داخل و خارج کشور و برنامه های رادیویی متعدد حاصل نظم و پشتکار و دقت عمل مثال زدنی وی در راه پیشرفت موسیقی و سنتور بوده است. اولین کتاب او دستور سنتور {چاپ اول: دی ماه ١٣٤٠} تاکنون با شمارگان بیش از پانصدهزار نسخه، پرفروش‌ترین کتاب موسیقی در ایران بوده ‌است. سی قطعه چهارمضراب، دوره ابتدایی، دوره چپ کوک، مجموعه پیش درآمد و رنگ، قطعات مجلسی و ردیف آوازی و تصانیف قدیمی به روایت استاد عبدالله دوامی از مهمترین کتب تٱلیفی فرامرز پایور اند. پایور وامدار سماعی بود؛ در شیوه نوازندگی سنتور و ساختن گونه های موزون موسیقی ایرانی (ضربی ها)، در جمله پردازی های ردیف و ارائه موسیقی مجلسی و … پس از پایور هم سنتورنوازی را نمی توان سراغ گرفت که دست کم در مهارت و فن نوازندگی سنتور وامدار او نباشد. رضا شفیعیان، ارفع اطرایی، مینا افتاده، آذر هاشمی، نادر سینکی، سعید ثابت، پژمان آذرمینا و … از شاگردان ایشان می باشند.

رضا ورزنده

“رضا ورزنده” (١٣٥٥-١٢٨٥ ش) از جمله شنوندگان ساز حبیب از رادیو بود که سنتور را با سبک و شیوه ای کاملاً شخصی می نواخت و از ١٣٣٠ تا واپسین دم زندگی که در حال نواختن سنتور درگذشت، به بداهه نوازی و همراهی با خوانندگان و نوازندگان رادیو پرداخت و مردمی را با پنجه شیرین خود محظوظ نمود. “محمد رضا شجریان” خواننده برجسته موسیقی ایران که خود با نوازندگی سنتور آشنایی دارد، درباره ورزنده گفته است: “وقتی در سال ١٣٥٥ ورزنده درگذشت، همان روز به یاد او قدری سنتور نواختم و بعد از آن دیگر هیچ گاه دست به این ساز نزدم.”

منصور صارمی

“منصور صارمی”(١٣٧٨-١٣١٣ ش) نیز از نوازندگان سنتور صاحب سبک رادیو بود که گرچه آموزش مکتبی چندانی به جز چند سال شاگردی نورعلی برومند نداشت ولی خوش می نواخت.

مجید کیانی

“مجید کیانی” (م ١٣٢٠ ش) ردیف دان و نوازنده توانای سنتور، شاگرد مکتب برومند و علاقمند و تحت تأثیر شیوه سماعی است و همانند او با مضراب بدون پوشش (لخت) می نوازد. مشخصه نوازندگی او استفاده از نمادهای سنتی با زمینه قدمت و اصالت و پایبندی به منابع موسیقی دستگاهی ایران و دوری جستن از عناصر موسیقایی غیرایرانی و ساختارشکنی های روزپسند می باشد. در سال ١٣٦٧ نخستین روایت صوتی از ردیف میرزاعبدالله را با سنتور تنظیم و اجرا و به همراه کتاب “هفت دستگاه موسیقی ایران” منتشر نمود. قبل از آن (١٣٦٣) “گذری بر شیوه سنتورنوازی حبیب سماعی” را نواخته بود. بعدها نسخه دیگری از آن دو را نیز منتشر نمود. “ضربی های حبیب سماعی” نیز در ١٣٦٩ توسط وی تدوین و اجرا شده است. “شهاب منا” پاره ای از آثار او را به خط نت نگاشته است. روش تدریس سنتور مجید کیانی در موسسه “سروستاه” که از سال ١٣٧٤ تاسیس شده است همانند قدما، شفاهی یا سینه به سینه (بدون نت) مبتنی بر منابع شنیداری سنتی و ردیف های بر جای مانده از اساتید ساز و آواز موسیقی دستگاهی ایران می باشد. کنسرت های کیانی، تکنوازی سنتور است گاهی عجین با آواز دلنشینش و سخنرانی پژوهشی و احیاناً با ضرب همراهی کننده. شاگردان بسیاری از مکتب پر بار او بهره گرفته اند که از شاگردان سنتور ایشان مهران مشکری، محمدرضا معمارزاده (سنتور ساز ماهر)، امین موسوی، علی زرین، سهیل سعدی نژاد، ساسان رسولی، حجت حسنی، نعمت الله قنبری، اکبر شاهدنواز، علی شادکام، یاشار مهاجری را می توان نام برد.

کتاب‌های آموزشی و نت سنتور در فروشگاه سازگاه

پرویز مشکاتیان

“پرویز مشکاتیان” ( ١٣٨٨-١٣٣٤ش) آهنگساز و نوازنده برجسته سنتور که آثار ماندگار او با آواز محمدرضا شجریان بر جریده تاریخ موسیقی ایران ثبت و دوام یافته است، نزد نورعلی برومند و داریوش صفوت سنتور نوازی به شیوه حبیب را آموخت ولی بیش از آن در آثار فرامرز پایور دقت ورزید و در پی او گام نهاد، سه تار هم مینواخت و سنتورش رنگ و صبغه سه تار نیز بر خود گرفت. در ١٣٥٦ گروه “عارف” را بنیان نهاد و به ساخت آهنگهایی در قالب پیش درآمد و چهارمضراب و به خصوص تصنیف مردمی به شیوه “عارف قزوینی” پرداخت. اولین آلبوم های سنتور خود را در ١٣٦٠ با عنوان دونوازی سنتور و تمبک (چگور آهنگ ٢١ و چاووش ١٢) منتشر نمود و در ١٣٦٢ “آستان جانان” را به همراه شجریان و فرهنگفر در باغ سفارت ایتالیا (فرمانیه تهران) اجرا نمود.

زیباترین قطعات و تصانیف ساخت مشکاتیان را می‌توان در آلبوم های آستان جانان، بیداد، نوا، دستان، لاله بهار، قاصدک، افشاری مرکب، افق مهر، وطن من و … جُست. “علیرضا جواهری” بیشتر آثار او را در ١٦ جلد به خط نت نگاشته كه مهمترین آنها “بیست قطعه برای سنتور” است. پرویز مشکاتیان به تبع استادش نورعلی برومند، ردیف میرزاعبدالله فراهانی را با سنتور مینواخت و به شاگردانش آموزش می داد و از ردیف سنتور صبا و آثار صوتی و نوشتاری (نُت) فرامرز پایور بهره می برد. بهنام مناهجی، سعید نعیمی منش، محمد آذری، محمدرضا رستمیان، کوروش متین، بهرام اسكوئی زاده، سیامک آقایی، علیرضا جواهری و … از شاگردان ایشان می باشند.

رضا شفیعیان

“رضا شفیعیان” (م ١٣٢٠ ش) نوازنده شیرین پنجه سنتور، شاگرد فرامرز پایور و نورعلی برومند و دوست نزدیک مهدی ناظمی سازنده مشهور سنتور و همنواز تنبک بهمن رجبی بوده است. علیرضا جواهری آثار او را تحت عنوان “گلچین” به خط نت نگاشته و اجرا نموده است. شیوه نوازندگی و روش تدریس وی علاوه بر خلاقیت و ابتكارات شخصی، مبتنی بر ردیف سنتور صبا و آثار مکتوب فرامرز پایور می باشد، از شاگردان ایشان سعید مسعودی فرید، امیر رجبی، علیرضا جواهری و … را می توان نام برد.

پشنگ کامکار

“پشنگ کامکار” (م ١٣٣٠ ش) نوازنده سنتور، شاگرد نورعلی برومند و مدت کوتاهی مجید کیانی و همنواز در گروه های شیدا، دستان و کامکارها بوده است. “بارانه”، “سه نوازی و تکنوازی”، “به یاد صبا” و “شورم را” از آلبوم های صوتی سنتوری ایشان می باشند. در سنتورنوازی او علاوه بر ردیف، موسیقی نواحی نیز شنیده می شود. کتاب های متعدد آموزشی (نُت) پشنگ کامکار به ویژه کتاب “شیوه سنتور نوازی” مورد استفاده مدرسان سنتور جهت آشنا نمودن هنرجویان با قطعات ضربی و تصنیف های موسیقی ایرانی قرار می گیرند. اردوان کامکار، سیاوش کامکار، روزبه رحیمی، بهزاد ندیمی، کوروش متین، حجت حسنی، مجتبی زمانی، اصغر محمدی و … از شاگردان وی می باشند.

اردوان کامکار

“اردوان کامکار” (م ١٣٤٧ ش) از چهار سالگی نوازندگی سنتور را در مهد پدر و برادران كامكار آغازید. شاگرد پشنگ كامكار و مدت کوتاهی مجید کیانی و همنواز در گروه کامکارها و … بوده، “بر تارك سپیده” ،”دریا”، “ماهی برای سال نو”، “بر فراز باد” ، “موسیقی فیلم سنتوری” و “ریزدانه های الماس” نام آلبوم های او می باشند. سنتورنوازی او آمیزه ایست از سنتور ایرانی و پیانو و سنتورهای اروپایی و آسیایی (كه قبلاً به آنها اشارتی رفته است). مهیار طریحی، بهمن بهمرام، علی بهرامی فرد، سورنا صفاتی، سیاوش كامكار و … از شاگردان وی می باشند.

سنتورنوازی مدرن

نخستین تجربه های سنتورنوازی پیانویی (نوین، معاصر، تلفیقی یا …) در ایران از حدود سال ١٣٣٧ ش توسط فرامرز پایور با ساختن قطعات “فریبا” و “پراکنده” و اجرای فانتزی ژیلا (اثر جواد معروفی)، کنسرتینو برای سنتور (اثر حسین دهلوی) و دوئو (دونوازی) سنتور در سه‌گاه (اثر حسین دهلوی) صورت گرفته است. مشخصه اصلی این رویكرد سنتورنوازی، جدایی از حیطه موسیقی دستگاهی ایرانی می باشد. ارایه ی موسیقی تلفیقی (Fusion)، ایجاد فضاهای توصیفی، عاطفی و افكتیو با سنتور (صداسازی Sound Effects)، ایجاد بافت های دو صدایی (Homophonic) با استفاده حداكثری از قابلیت های هر دو دست و ایجاد بافت های چند صدایی (Polyphonic) با استفاده از تركیب چند سنتور، استفاده از تكنیك، كوك، متر(سرعت)، ریتم و سنتورهای نامتعارف، از ویژگی های این گونه سنتورنوازی است.نوازندگان دیگری نیز از پی پایور به این شیوه نوازندگی روی آوردند و آثاری در این وادی ارایه نمودند؛ میلاد كیایی، اردوان كامكار، اعضای گروه پنج نفره سنتورنوازان از جمله سیامك آقایی و علی بهرامی فرد و بسیاری دیگر از جوانان علاقمند به این رویكرد سنتورنوازی.