کوک سنتور: سوالات متداول

از پایین به بالا:

زردها: می کُرُن، فا بِکار، سل بکار، لا کرن، سی بِمُل، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

پشت خرک سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا بمل، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

توضیح: همه نت‌ها در سه موقعیت سنتور یکسان کوک می‌شود بجز دو مورد:

1- تفاوت در خرک چهارم سفید (لا) در جلوی خرک کرن و در پشت خرک بمل کوک می‌شود. علت پیش‌آمدگی اندک این خرک همین است.

2- خرک هفتم (ر) در یکی از موقعیت‌های زرد یا سفید کرن و در دیگری بکار کوک می‌شود. هر کدام کرن کوک شد، دیگری بکار کوک شود.

مشابه کوک دستگاه شور است، از پایین به بالا:

زردها: می کُرُن، فا بِکار، سل بکار، لا کرن، سی بِمُل، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

پشت خرک سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا بمل، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

توضیح: همه نت‌ها در سه موقعیت سنتور یکسان کوک می‌شود بجز سه مورد:

1- تفاوت در خرک چهارم سفید (لا) در جلوی خرک کرن و در پشت خرک بمل کوک می‌شود. علت پیش‌آمدگی اندک این خرک همین است.

2- خرک هفتم (ر) در یکی از موقعیت‌های زرد یا سفید کرن و در دیگری بکار کوک می‌شود. هر کدام کرن کوک شد، دیگری بکار کوک شود.

3- در ابوعطا و بیات ترک (زند) و بیات کرد بهتر است هر دوی خرک هفتم (ر) زرد و سفید بکار کوک شود.

تقریبا مشابه کوک دستگاه شور است، از پایین به بالا:

زردها: می کُرُن، فا بِکار، سل بکار، لا کرن، سی بِمُل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

پشت خرک سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا بمل، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

توضیح: همه نت‌ها در سه موقعیت سنتور یکسان کوک می‌شود بجز یک مورد:

1- تفاوت در خرک چهارم سفید (لا) در جلوی خرک کرن و در پشت خرک بمل کوک می‌شود. علت پیش‌آمدگی اندک این خرک همین است.

از پایین به بالا:

زردها: می بکار، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بکار، دو بکار، ر بکار، می کرن، فا دیِز

سفیدها: می بکار، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بکار، دو بکار، ر کرن، می بکار، فا بکار

پشت خرک سفیدها: می بکار، فا بکار، سل بکار، لا بمل، سی بکار، دو بکار، ر کرن، می بکار، فا بکار

توضیح: همه نت‌ها در سه موقعیت سنتور یکسان کوک می‌شود بجز دو مورد:

1- تفاوت در خرک چهارم سفید (لا) در جلوی خرک کرن و در پشت خرک بمل کوک می‌شود. علت پیش‌آمدگی اندک این خرک همین است.

2- در موقعیت زرد برای نواختن حصار خرک هفتم (ر) بکار، خرک هشتم (می) کرن و خرک نهم (فا) دیز کوک می‌شود.

تذکر: در قدیم برای اجرای گوشه حصار بجای فا دیز از فا سُری استفاده می‌شده است.

تقریبا مشابه کوک دستگاه راست‌پنجگاه است، از پایین به بالا:

زردها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بمل، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

سفیدها: می بکار، فا بکار، سل بکار، لا بکار، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

پشت خرک سفیدها: می بکار، فا بکار، سل بکار، لا بمل، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

توضیح: همه نت‌ها در سه موقعیت سنتور یکسان کوک می‌شود بجز سه مورد:

1- تفاوت در خرک چهارم سفید (لا) در جلوی خرک بکار و در پشت خرک بمل کوک می‌شود. برای این کار حدود 3 سانتیمتر خرک چهارم به جلو کشیده شود.

2- خرک هفتم (ر) در موقعیت زرد بکار و در موقعیت سفید کرن کوک می‌شود، برای نواختن دلکش، راک‌ها و عراق.

3- خرک اول (می) و خرک چهارم (لا) در موقعیت زرد مانند شور، کرن کوک شود، برای نواختن شکسته و دلکش.

از پایین به بالا:

زردها: می بکار، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بکار، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا دیز

سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بکار، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

پشت خرک سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا بمل، سی بکار، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

توضیح: همه نت‌ها در سه موقعیت سنتور یکسان کوک می‌شود بجز سه مورد:

1- تفاوت در خرک چهارم سفید (لا) در جلوی خرک کرن و در پشت خرک بمل کوک می‌شود. علت پیش‌آمدگی اندک این خرک همین است.

2- خرک اول زرد (می) بکار کوک می‌شود.

3- خرک نهم زرد (فا) برای نواختن موالیان دیز کوک می‌شود.

تذکر: در قدیم خرک اول زرد نیز می کرن کوک می‌شده است.

از پایین به بالا:

زردها: می کُرُن، فا بِکار، سل بکار، لا بکار، سی بِمُل، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا بکار، سی بمل، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

پشت خرک سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بمل، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

توضیح: همه نت‌ها در سه موقعیت سنتور یکسان کوک می‌شود بجز یک مورد:

1- تفاوت در خرک چهارم سفید (لا) در جلوی خرک بکار و در پشت خرک کرن کوک می‌شود.

تقریبا مشابه کوک ماهور است، از پایین به بالا:

زردها: می بکار، فا بکار، سل بکار، لا بکار، سی بمل، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

سفیدها: می بکار، فا بکار، سل بکار، لا بکار، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

پشت خرک سفیدها: می بکار، فا بکار، سل بکار، لا بمل، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

توضیح: همه نت‌ها در سه موقعیت سنتور یکسان کوک می‌شود بجز دو مورد:

1- تفاوت در خرک چهارم سفید (لا) در جلوی خرک بکار و در پشت خرک بمل کوک می‌شود. برای این کار حدود 3 سانتیمتر خرک چهارم به جلو کشیده شود.

2- خرک هفتم (ر) در موقعیت زرد بکار و در موقعیت سفید کرن کوک می‌شود.

به سیم ضربه زده و میزان اختلاف فرکانسی که سیم دارد با آنچه که باید باشد را در تیونر اندازه می‌گیریم. تیونرها معمولا اختلاف فرکانس را به نحوی به کاربر نشان می‌دهند، یا با تغییر رنگ، یا با درجه انحراف از آنچه که باید باشد. سپس گوشی ساز را “خیلی آرام” می‌پیچانیم. اگر سیم بالاتر از فرکانسی که باید باشد، است، یعنی باید سیم را شُل کنیم و برعکس آن، یعنی سیم را باید سفت کنیم یا بکشیم. قبل از شروع کوک، حتما جهت چرخش گوشی و سفت (زیر) و شُل (بم) شدن سیم به واسطه چرخش گوشی را یکبار کنترل کنید تا سیم از کشش زیاد پاره نشود. اگر فرکانس سیم پس از کوک کردن چند سِنت (سانت) موسیقی با اصل آن در تیونر تفاوت داشته باشد ایرادی نیست. حد مجاز این اختلاف معمولا بین 5 تا 10 سانت موسیقایی است. تیونرهای خارجی (مثلا TunerT1) هفت نت اصلی، دو=C، ر=D، می=E، فا=F، سل=G، لا=A، سی=B را با حروف انگلیسی نشان می‌دهند.

هر نت اصلی یا طبیعی بِکار نامیده می‌شود و می‌توان بنا به نیاز هر دستگاه موسیقی ایرانی آن را بم‌تر یا زیرتر کرد.

بِمُل: بم‌ترین حالت نت نسبت به حالت طبیعی و به اندازه نیم پرده بم‌تر است.

کُرُن: به اندازه ربع پرده از حالت طبیعی بم‌تر است.

بکار: حالت اصلی یا طبیعی نت است.

سُری: به اندازه ربع پرده از حالت طبیعی زیرتر است.

دیِز: زیرترین حالت نت نسبت به حالت طبیعی و به اندازه نیم پرده زیرتر است.

پاسخ این سوال بسیار نسبی است! اگر زیاد ساز می‌زنیم، اگر جوان هستیم و پرانرژی و محکم ساز می‌زنیم، یا اگر جنس سیم‌ها خیلی خوب نیست، سنتور تازه ساخت است یا آب و هوا خیلی مرطوب یا خیلی خشک است، ساز را زیاد باید کوک کرد، شاید تقریبا هر روز. اما در آب و هوای پایدار، اگر هر هفته از سر ذوق سازی می‌زنیم و سن ساخت سنتورمان زیاد است، خیلی نیاز به کوک نیست، فقط گاهی کوک بعضی از سیم‌ها را دقیق می‌کنیم. البته اگر سنتور خوش ساخت نباشد، احتمالا بیشتر مجبوریم آن را کوک کنیم. سنتور تازه ساخت تا حدود سه ماه اول باید خیلی بیشتر کوک شود و با آن نواخته شود تا به اصطلاح جا بیافتد.

خرک سوم از پایین در سنتور سل دیز به اندازه نیم پرده بالاتر (زیرتر) از سنتور معمولی کوک می‌شود. در صورتی که مبنا همان 440 هرتز در نظر گرفته شود، خرک سوم از پایین باید سل دیز (لا بمل) اکتاو چهارم کوک شود. همچنین می‌توان فرکانس مبنا را 465 هرتز در نظر گرفت و به روال عادی کوک کرد. در این حالت هنگام کوک کردن با تیونر، خرک سوم همان سل اکتاو چهارم کوک می‌شود.

کوک سنتور سل دیز (لا بمل) برای دستگاه شور از پایین به بالا:

زردها: فا کرن، فا دیز، سل دیز، لا سُری، سی بکار، دو دیز، ر سری، می بکار، فا دیز

سفیدها: فا کرن، فا دیز، سل دیز، لا سری، سی بکار، دو دیز، ر دیز، می بکار، فا دیز

پشت خرک سفید: فا کرن، فا دیز، سل دیز، لا بکار، سی بکار، دو دیز، ر دیز، می بکار، فا دیز

در سنتور لا کوک، خرک سوم (یعنی سل) به اندازه فرکانس لا (440 هرتز) کوک می‌شود و کوک‌های بالاتری را تحمل می‌کند. در سنتور سل کوک، خرک سوم به اندازه دو سوم سل دیاپازون کوک می‌شود، (یعنی کمتر از فرکانس سل معمول که 392 هرتز است). (از کتاب ناظمی و سنتور، ص 36). سایر نت‌ها در لاکوک بر همان مبنا که خرک سل یک نت بالاتر کوک شده، به همان اندازه‌ی یک نت یا 200 سانتِ موسیقی بالاتر کوک می‌شوند.

معمول‌ترین سنتور برای نوازندگی و آموزش، سنتور 9 خرک سل کوک است (که در واقع در مجموع 18 خرک دارد). خرک سوم از پایین در این نوع سنتور سل اکتاو چهارم کوک می‌شود. سنتورهای کوچک‌تری هم هستند (به ویژه در دو ضلع بالا و پایین ذوزنقه) که 9 خرک دارند، اما با توجه به اینکه طول سیم‌ها به واسطه کوچک‌تر بودن جعبه صوتی سنتور کوتاه‌تر است، می‌توانند کوک‌های بالاتر (زیرتر) را تحمل کنند. سنتور سل دیز، لا و سی کوک معمول است. در این موارد خرک سوم از پایین برابر با نام سنتور (مثلا سل دیز) یعنی نیم پرده بالاتر کوک می‌شود. توضیح اینکه “فرکانس” خرک سوم در این مثال سل دیز کوک می‌شود اما خرک سوم با همان نام “سل” شناخته می‌شود و علامت نت آن همان سل است، فقط فرکانس آن زیرتر کوک شده است. در مورد سنتورهای لا و سی هم این قاعده صادق است.

از سوی دیگر سنتورهای بزرگ‌تر از لحاظ ابعاد هم ساخته می‌شود مثل سنتور فا کوک که در آن خرک سوم فا بکار اکتاو چهارم کوک می‌شود. علاوه بر این‌ها، سنتورهایی با تعداد بیشتر خرک هم ساخته می‌شود که ابعاد بزرگ‌تری نسبت به سنتورهای سل کوک دارد، از جمله سنتورهای 10، 12، 14 و 16 خرک که در هر سمت تعداد بیشتری نت در اختیار نوازنده قرار می‌گیرد و سبک‌های نوازندگی مختلفی برای آن وجود دارد.

هنگام کوک کردن با تیونر، فرکانس مبنا باید روی عدد 440هرتز تنظیم شود که معادل با فرکانس لا (la) بکار اکتاو چهارم است. به این معنی که اگر در یک ساز (یا یکی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی مثلا ماهور) از لا بکار استفاده می‌شود، فرکانس سیم‌(ها) 440هرتز خواهد بود. بر همین مبنا سایر سیم‌ها کوک می‌شود اما به این معنا نیست که سایر سیم‌ها هم 440هرتز است. مثلا فرکانس نت سل بکار اکتاو چهارم 394هرتز است، این در حالی است که هنگام کوک کردن همچنان فرکانس مبنا 440 هرتز تنظیم شده است. تصور اشتباه برخی هنرجویان این است که هنگام کوک کردن، همه سیم‌ها فرکانسی معادل فرکانس مبنا دارند.

در کوک برخی دستگاه‌ها در موسیقی ایرانی از واحدهای دیگر مثل کوما (کُما) نیز سخن به میان می‌آید. هر 1 هرتز برابر با 4 سِنت موسیقی است. و هر 6 هرتز برابر با 24 سنت است که حدود یک کومای فیثاغورثی محسوب می‌شود. یک کوما تقریبا برابر با یک هشتم پرده است. نیم پرده برابر با 100 سنت موسیقی و یک پرده برابر با 200 سنت موسیقی است.

اوایل که به کوک کردن ساز مسلط نیستیم احتمال پاره شدن سیم هنگام کوک کردن زیاد است. همین‌طور هنگام نواختن، در اثر ضربه محکم یا اکسیدشدن یا حتی به دلیل جنس نازل، ممکن است سیم پاره شود. از سیم پاره شده نمی‌توان دوباره استفاده کرد. برای انداختن هر سیم سنتور حدودا به یک متر سیم نو نیاز است و باید نحوه پیچیدن سر سیم، انداختن سیم دور گوشی و کوک کردن و یکصدا کردن سیم نو با بقیه سه سیم یک خرک را هم بلد باشیم. در فروشگاه‌ها معمولا یک دست کامل سیم فروخته می‌شود که برای انداختن کل سیم‌های سنتور (72 سیم) مناسب است. اگر به اندازه چند متر سیم بخواهیم به مقدار کمتری سیم نیاز است.

هنگام پیچیدن سر سیم برای قسمت سیم‌گیر، دقت کنید که حتما هر دو سر سیم به هم بتابد. اگر اینچنین نشود به احتمال زیاد هنگام کوک کردن، سیم نمی‌تواند کوک را نگه دارد و مدام شُل می‌شود. از سمت گوشی هم حدود 10 سانتیمتر سیم اضافه بگیرید که برای پیچیدن دور گوشی کافی باشد.

دو دلیل می‌تواند داشته باشد، یا جنس سیم‌های ساز شما خوب نیست. بنابراین نسبتا زود اُکسید شده و زنگ زده و زود پاره می‌شود. حالت دیگر اگر بیشتر در مواقع نواختن سیم پاره می‌شود، احتمال دارد خیلی محکم به سیم‌ها ضربه می‌زنید. معمولا سیم‌های زرد بیشتر از سفیدها پاره می‌شوند. به این دلیل که مقاومت کمتری در مقابل ضربه و کشش دارند.

در کوک شور که کوک معمول سنتور است به شرط آنکه ر زرد بکار و ر سفید کرن کوک شود چپ کوک برخی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی را می‌توان نواخت:

• دستگاه شور در نت‌های دو بکار زرد – ر بکار زرد – می کرن سفید – فا بکار سفید و در این حالت شاهد فا بکار سفید است. در این صورت قسمت دوم شور مثل گریلی، رضوی و شهناز با شاهد سل قابل نواختن است.
• دستگاه سه‌گاه در نت‌های دو بکار زرد – ر بکار زرد – می کرن سفید خرک اول و در این حالت شاهد می کرن است.
• دستگاه همایون – اصفهان در نت‌های دو بکار سفید – ر کرن سفید و در پشت خرک می کرن – فا بکار – سل بکار – لا بمل و در این حالت شاهد فا بکار پشت خرک است.

در صورتی که ر سفید بکار کوک شود:

• دستگاه ماهور در نت‌های دو بکار سفید – ر بکار سفید – می بمل سفید  و نت‌های پشت خرک سفید شامل سل بکار – لا بمل – سی بمل – دو بکار و در این حالت شاهد می بمل سفید است. (قسمت اول ماهور قابل اجراست)
• دستگاه نوا در سمت سفید: سل بکار – سی بمل – دو بکار – ر بکار و در این حالت شاهد دو بکار است.

توضیح اینکه، زمانی که دستگاه موسیقی در جای معمول خود نواخته نمی‌شود، نمی‌توان بدون تغییر برخی از نت‌ها، دستگاه را به طور کامل نواخت و تنها بخش‌هایی از مقام‌های هر دستگاه قابل اجرا است.