یحیی تارساز

یحیی تارساز (هوانس آبکاریان)

هوانس آبکاریان (1311-1250) معروف به یحیی تارساز فرزند خاچیک نجارباشی از ارامنه اصفهان بود. او به یحیی دوم نیز معروف است. وی ابتدا وسایل موسیقی و طرز ساخت آنها را از پدرش آموخت و کم‌کم پا را فراتر از الگوی پدر گذاشت. در وصف کیفیت تار او همین بس که در سال 1312 قیمت تار یحیی 40 تومان بود در حالی که تار سایر استادان 14 تا 15 تومان و تارهای معمولی بی‌نام و نشان نیز 3 تا 5 تومان قیمت داشته‌اند.

یحیی، نابغه‌ی هنر تار سازی سنتی ایران

در ایام قدیم نسلی از ساز سازان سنتی در ایران به وجود آمدند، که در کارشان مهارت زیادی پیدا کردند و به مرحله‌ی استادی رسیدند. در همین زمان در خانواده‌ای هنرمند در جلفای اصفهان کودکی پا به عرصه وجود می‌گذارد که نام هوانس آبکاریان را برایش انتخاب و بعدها معروف به (یحیی تار ساز) شهرت زائد الوصفی کسب کرده به گونه‌ای که هرکس تاری داشته باشد، حتی دورترین روستاها آن را منسوب به یحیی می‌داند و افتخار می‌کند گویی تار با نام یحیی عجین شده و از هم جدا شدنی نیستند. پدر و عموی یحیی که به ترتیب خاچیک و هامبارسون نام داشتند از هنرمندان این رشته بودند و یحیی از زمان کودکی با تار و سایر وسایل موسیقی آشنا می‌شود و با آنها انس می‌گیرد، خصوصا” با شکل تار که اثری نیکو در او به جای می‌گذارد‌. هنگامی که صدای زیبای تار را می‌شنود شیفتگی و علاقه‌ای وافر بدان پیدا می‌کند و تصمیم می‌گیرد که کار پدر و عمویش را ادامه دهد. بزرگتر که می‌شود به پدرش در ساختن تار و سه تار کمک می‌کند. در قدیم روال کار چنین بوده که پدر یا عمو کارش را به پسر یا برادرزاده‌اش می‌آموخته، چون در آن زمان هنر و حرفه در خانواده موروثی بوده و یحیی هم بر همین منوال شاگردپدرش بوده است، به علت نبوغ ذاتی‌ای که داشته به زیبایی کار استادان دیگر هم توجه خاصی پیدا می‌کند و شیفته‌ی کار استاد فرج الله استاد یگانه و بی نظیر می‌شود پا را از دایره‌ی کار پدر و عمویش فراتر می‌گذارد و اندازه و الگوی استاد فرج الله را اختیار می‌کند و با کمی تصرف توانسته به ساز تار‌، زیبایی خاص و قابل توجهی بدهد و صدادهی آن را به اعلا درجه برساند که تا‌کنون هیچ سازنده‌ای نتوانسته به آن مقام برسد‌. و این می‌رساند که او در این راه بسیار جست و جو کرده تا به آنچه مورد نظرش بوده‌، دست یافته است.

روح‌الله خالقی در کتابش می‌‌نویسد: یحیی دوم کارهای استاد فرج‌الله را الگوی خود قرار داد و تصرفاتی هم در آن کرد … معمول یحیی این بود که سالی یک‌بار استادان تار و نوازندگان معروف را به نهار دعوت می‌کرد و به اصطلاح درویشان، “دیگ جوش” می‌داد و میرزاعبدالله و آقاحسین‌قلی، تارها را امتحان می‌کردند و هر یک ساز مناسبی برای خود انتخاب می‌نمودند. شاگردان آن دو استاد نیز تاری بر می‌داشتند. روز بسیار خوشی بود که هم از دیدار یکدیگر شاد می‌شدند و هم راجع به طرز ساختمان تار، مذاکرات مناسب می‌کردند و استادان، دستورهای شایسته می‌دادند. یحیی هم تجربیات خود را تشریح و توضیح می‌نمود. [2]

خوش خوانی و خوش دستی تار یحیی

مشخصه خوش خوانی و خوش دستی تار یحیی به چند عامل مهم بستگی دارد: طرز ساخت کاسه، نصب دسته به کاسه، عمل آوردن رو دسته، اندازه‌های دقیق نسبت کاسه به دسته، تناسب کاسه‌ی بزرگ و کاسه کوچک (نقاره)‌، نفیر داخل کاسه‌، تراش داخل کاسه تناسب داخلی حجم کاسه‌ی بزرگ و کاسه کوچک و… مهم‌تراز اینها خرکی را که برای اولین بار روی تار قرارمی‌داد و آن را امتحان می‌کرد اگر از نظر صدادهی مطلوب واقع می‌شد دیگر عوض نمی‌کرد و این خرک را همیشه روی تار نگاه می‌داشت‌، در صورت تغییر دادن صدا دهی تار کم می‌شود و از خوش خوانی می‌افتد‌.

تارهای یحیی به علت مرغوبیت، خریداران فراوانی داشته است. در سال 1312 تار یحیی 40 تومان و تار سایر استادان 14 تا 15 تومان بود و تارهای معمولی 3 تا 5 تومان خریداری می‌شد. بدین لحاظ کار او را تقلید و به نام او می فروختند. بنابراین یحیی تصمیم می‌گیرد مهری بسازد و کارهایش را مهر کند. تا آن زمان کسی کارش را مهر نمی‌زد. یحیی مهر بیضی شکل کوچکی می‌سازد و کلمه یحیی را روی آن حک می‌کند و به درون کاسه بزرگ می‌زند. اما این مهر نیز تقلید می‌شود و او دوباره مهر دیگری می‌سازد. مهر جدید دایره شکل است و روی بیخ دسته تار حک می‌شود، که البته آن نیز تقلید می‌شود. تارهای یحیی مهر مخفی در زیر استخوان سرپنجه دارد.

گفتیم که سازندگان قدیم کارشان را مهر نمی زدند، بعد از یحیی تارساز این کار ترویج می شود شگرد کار یحیی برای ساخت تار این بود که برای بالا بردن کیفیت کارش از بهترین چوب ها و بهترین مصالح استفاده می کرد . ذکر این نکته قابل اهمیت است که یحیی بیشتر تار هایش را در اصفهان ساخته است ، معمولا” این تار ها رنگ روشن و خال های سفیدی در پهلو های کاسه دارند و به همین دلیل این که چوب توت جوان استفاده شده ، صدایشان زنگ دارد و زیر خوان است وی مدتی به قزوین نزد خواهرش می رود و تارهایی که در آنجا ساخته به خاطر مرغوبیت چوب قزوین هم از نظر رنگ و هم از نظر صدا دهی خوب در آمده است.

تار یحیی

یحیی چپ دست بوده و معمولا افراد چپ دست در کارشان مهارت زیادی پیدا می‌کنند. زمانی که یحیی در قزوین کار می‌کرده، دو عدد تار یکی کاسه بزرگ و دیگری که اندازه‌های آن با تارهای معمولی فرق بسیار دارد‌، برای خواهرش می‌سازد و داخل تار بزرگ را با خط خود و با مدادکپیه بنفش به زبان ارمنی می‌نویسد و به خواهرش هدیه می کند‌. متاسفانه تاریخ در آن قید نشده است‌. این دو عدد تار در سال 1362 از خواهر زاده یحیی خریداری می‌شود.

* عکس اصلی مطلب از کتاب سرگذشت موسیقی ایران، روح‌الله خالقی، موسسه ماهور.