ابداع فرم پیش‌درآمد

ابداع فرم پیش‌درآمد را به غلامحسین درویش نسبت می‌دهند. هرچند بررسی اسناد تاریخی نشان می‌دهد که فرمی مشابه که قبل از درآمد اجرا می‌شده، وجود داشته است. اما زمانی که گروه‌نوازی بیشتر رواج یافت نیاز به وجود چنین فرمی نیز بیشتر در موسیقی ایرانی حس شد. توضیحی که در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، روح‌الله خالقی در این باب آمده در زیر می‌آید:

در حدود سال‌های حیات درویش‌خان، موسیقی معمول شامل قطعات آوازی، چهارمضراب، رِنگ، آواز ضربی و تصنیف بود. در درجه اول، ردیف آوازها بود که نوازنده‌ای می‌نواخت و آوازخوان همان را می‌سرایید چون وزن مشخص نداشت، امکان همراهی چند نوازنده نبود. بعضی از خوانندگان که ضرب می‌گرفتند، یک آوازی می‌خواندند که وزن داشت و آن را آواز ضربی می‌نامیدند. به این ترتیب که وزن معینی را در نظر می‌گرفتند و غزلی را روی گوشه‌های مهم ردیف می‌خواندند. وزن معمولا 6/8 بود. ضربی‌ها که شامل تصنیف و رِنگ بود را چند نوازنده می‌توانستند با هم بنوازند. تصنیف‌های معمول از شیدا بود. هر دستگاه رنگ مخصوص خود را داشت مانند ضرب اصول شور، حربی ماهور، دلگشا سه‌گاه، لزگی و حاشیه در چهارگاه، فرح در همایون، فرح‌انگیز در بیات اصفهان و شهرآشوب در چهارگاه و شور. برخی گوشه‌های ضربی در میان آوازهای دستگاه‌ها هم بود مثل کُراوغلی در مقدمه ماهور، ساقی‌نامه ماهور، صوفی‌نامه اصفهان، نستوری نوا، گریلی شور و کرشمه در اغلب آوازها، زنگوله و نغمه در راست پنج‌گاه و چهارپاره حجاز در ماهور. گذشته از نغمات فوق، چهارمضراب هم معمول بود که زمینه آن از یک برداشت کوچک به نام پایه شروع می‌شده و در پرده‌های مختلفِ آواز پرورش می‌یافته و به زیر و بم می‌رفته است.

با این مقدمه، وقتی ارکستر از چند نوازنده تشکیل می‌شد و می‌خواستند دسته‌جمعی یک مقدمه مفصل‌تری آغاز کنند، آهنگ‌های کمی در دسترس داشتند. به همین مناسبت موسیقیِ یک ارکستر چندنفری هم از آواز شروع می‌شد که نوازنده، چهارمضراب یا درآمدی می‌زد و خواننده غزل را آغاز می‌کرد. این را هم باید گفت که موسیقی، مخصوص مجالس بزم بود و ارکستر از پنج شش نفر تجاوز نمی‌کرد و شنوندگان هم عده زیادی نبودند.

سابقه پیش‌درآمد در موسیقی ایرانی

پس از مشروطیت و آزادشدن اجتماعات، ارکستر با عده‌ی بیشتری تشکیل می‌شد و عده بیشتری شنونده داشت. بنابراین برای شروع کنسرت، آهنگ‌های دیگری لازم بود که مفصل‌تر باشد و چند دقیقه‌ای به طول انجامید تا مردم را برای شنیدن ساز و آوازِ تنها آماده کند. پس احتیاج موجب به‌وجود آمدن پیش‌درآمد شد. ممکن است پیش‌درآمد سابقه‌ی قدیم‌تری داشته باشد، چنانکه در ردیف موسیقی که مخبرالسلطنه از روی سه‌تار منتظم‌الحکما نوشته، در قسمت همایون، قطعه‌ای است به نام پیش‌درآمد محمدصادق‌خانی. این قطعه سه‌ضربی است و به آوازهای بیشتر شباهت دارد. آقاحسینقلی هم بعد از محمدصادق‌خان پیش‌درآمدی به وزن 2/4 در ماهور ساخته است، ولی تا قبل از درویش‌خان این پیش‌درآمدها قطعات مستقلی نبوده و جزء ردیف به‌شمار می‌رفته است. آنچه مسلم است مبتکر پیش‌درآمد به سبک امروز، درویش‌خان است.

تا قبل از درویش‌خان پیش‌درآمد، آهنگ کوچکی بود که از درآمد تجاوز نمی‌کرد. درویش‌خان پیش‌درآمد را توسعه داد و در تمام گوشه‌های آواز پرورانده و به این ترتیب، قطعه مستقلی کرده است. با وجود آنکه نام پیش‌درآمد قبل از درویش‌خان در موسیقی ایرانی بوده، خالقی دو ماجرا برای نام‌گذاری این فرم موسیقی نقل می‌کند. یکی اینکه اول‌بار رکن‌الدین‌خان پیشنهاد اجرای آن را در ابتدای اجرای ارکستر می‌دهد و همگان استقبال می‌کنند و مشیرهمایون پیشنهاد می‌دهد به مناسبت اینکه پیش از درآمدِ آواز زده می‌شود، پیش‌درآمد نامیده شود. داستان دیگر از پدر ابوالحسن صبا نقل شده که گفته به واسطه لجبازی درویش‌خان با آقاحسینقلی که حاضر به ضبط صفحه توسط کمپانی انگلیسی به مبلغ دستمزدی ناچیز شده بود، اقدام به ساخت پیش‌درآمد و رواج آن در جامعه می‌کند تا فروش صفحه‌های ضبط شده دچار مشکل شود.