مرتضی نی‌داود

زندگی‌نامه مختصر

مرتضی نی‌داود در سال 1279 در خانواده‌ای اهل ذوق و موسیقی به دنیا آمد. پدرش بالاخان نوازنده ضرب و موسیقی، شغل خانوادگی آن‌ها بود. او ابتدا تار را نزد خود شروع کرد و سپس پدرش او را نزد رمضان‌خان ذوالفقاری سپرد که از شاگردان آقاحسینقلی بود. پس از دو سال و در سن 6 سالگی، شاگرد آقاحسینقلی شد و طی 6 سال ردیف را نزد ایشان تمام کرد. سپس، به توصیه آقاحسینقلی به مکتب درویش‌خان روی آورد. او 2 سال نزد درویش‌خان موسیقی آموخت و تا آنجا ادامه داد که مدال طلای تبرزین را از درویش‌خان دریافت کرد. نی‌داود 13 ساله بود که مشق موسیقی را نزد این دو استاد تمام کرده بود. از آن پس با حضور مستمرش در کلاس‌های درویش‌خان اطلاعات موسیقی خود را تکمیل کرد و به امور شاگردان رسیدگی می‌کرد. [1، 2 و 3]

او نیز مانند پدرش شغل موسیقی را اختیار کرد و کلاس موسیقی دایر کرد و مانند استاد خویش، تصنیف، رِنگ و پیش‌درآمدهای زیادی ساخته است از جمله مرغ سحر که شعر آن از ملک‌الشعرای بهار است. در اواخر عمر آموزش موسیقی را کنار گذاشته و مکان تجاری بنام شباهنگ (الکتریکی) دایر کرد و سرانجام در سال 1369 درگذشت. [1 و 3]

خرید کتاب جویبار جوشنده- شرح و تحلیل آثار و احوال مرتضی نی‌داود از فروشگاه سازگاه

سبک نوازندگی مرتضی‌خان

سبک نوازندگی، آهنگسازی و نحوه تدریس و رپرتوار ایشان از نظر داریوش طلایی، سه ویژگی مرتضی نی‌داود از لحاظ نوازندگی است. از قول داریوش طلایی: “لحن مضراب‌ها و ریزهای نی‌داود نسبت به درویش‌خان و حتی مضراب‌گذاری علی‌اکبرخان شهنازی به کلی متفاوت بوده و مشخص و واضح‌تر است. حتی نوانس‌هایی که در ساز علی‌اکبر شهنازی زیاد است، در ساز نی‌داود نیست. جزییات نوازندگی و جملات موسیقی شهنازی به بی‌نهایت می‌رسد، یعنی بسیار به جزییات پرداخته می‌شود، در حالی که در تار نی‌داود هر کاری می‌کند مشخص است و جزییات یعنی ریزها و تک‌ها قابل پی‌گیری است. جواب‌های آواز مرتضی‌خان نیز در نوع خود بدیع است. این جواب‌ها به دو دسته قابل تقسیم است. یک، جواب‌های آواز که پس از خواننده ارایه می‌شود که ملودی آن در ساختار کلی با آواز خوانده شده منطبق است. دو، جواب‌های حین آواز که ترکیبی از سکوت و شبیه‌سازی جملات خوانده شده آوازی است. [3]

آثار ضبط شده مرتضی نی‌‌داود

آثار ضبط شده از تارنوازی مرتضی نی‌داود شامل صفحات 78دور است که ضبط آن مربوط به سال‌های 1305 تا 1311 است و جمعا 249 روی صفحه از تارنوازی و آثار او ضبط شده است. این آثار شامل برخی از ساخته‌های اوست و مابقی آثار درویش‌خان و آقاحسینقلی است که در برخی اوقات با اندکی تغییر یا عینا اجرا می‌شود. او با هنرمندان زیادی از جمله قمرالملوک وزیری، علی‌اکبر شهنازی، رضا محجوبی و ابراهیم منصوری مأنوس بوده و صفحات بسیاری با ایشان به یادگار گذاشته است. [1 و 3] در سال‌های اخیر مجموعه‌ای از تارنوازی‌های او در آلبوم “تار مرتضی نی‌داود” و ردیف به روایت او در آلبوم “ردیف تار مرتضی نی‌داود” انتشار یافته است.

همکاری با رادیو تهران

نی‌داود از سال 1319 با شروع فعالیت رادیو، به همراه دیگر نوازندگان و خوانندگان زمان خود (16 موسیقیدان دیگر)، در رادیو شروع به نوازندگی می‌کند که چون برنامه‌ها زنده بوده، هیچ آثاری از این زمان برجای نمانده است. این همکاری تا 1329 که ایشان با ناراحتی و به نشانه اعتراض به کیفیت برنامه‌های رادیو آن را ترک کرد، ادامه یافت. بین سال‌های 1348 تا 1350 به دعوت رادیو، اقدام به ضبط ردیف موسیقی ایرانی (290 گوشه) می‌کند که روایت ایشان از ردیف موسیقی محسوب می‌شود. این اجرا مصادف است با دوران کهولت ایشان که مدتی است از نوازندگی و آموزش موسیقی فاصله گرفته‌اند. [3]

مجموعه کتاب‌های آموزشی، پژوهشی و تاریخی موسیقی ایران در فروشگاه سازگاه

تصنیف‌های محبوب

برخی از تصنیف‌های ساخته‌شده نی‌داود، مرغ سحر (ماهور)، آتشی در سینه دارم جاودانی (دشتی)، مرغ حق و ماه‌من، شاه‌من (اصفهان) است که تصنیف اصفهان (که به پیش‌درآمد اصفهان نیز شهرت دارد) الهام بخش مرتضی حنانه در ساخت موسیقی فیلم هزاردستان بوده است. علاوه بر تصنیف، پیش‌درآمد، چهارمضراب و رنگ‌های متعددی در ماهور، اصفهان، افشاری و سه‌گاه ساخته است. [1، 2]

شاگردان نی‌داود

مرتضی نی‌داود در هنگام نوجوانی و جوانی کلاس‌های موسیقی دایر کرده است. از جمله در منزل پدری در خیابان ناصریه و بعد با اخذ مجوز در خیابان ظهیرالاسلام کلاس موسیقی دایر کرده و شاگردانی آموزش می‌داده است. سرانجام او در سال 1305 در خیابان فردوسی کوچه بختیاری‌ها (بانک) مدرسه موسیقی دایر کرد و شاگردان زیادی در مقطع متوسطه برای تار و ویولن در آنجا تربیت شد. نام این مدرسه که قرار بود مرتضی نی‌داود باشد، پس از فوت درویش‌خان، مدرسه درویش نهاده شد و در سال 1306 مجوز گرفت و دایر شد. [2 و 3] در مصاحبه‌ها و گفتگوها، هیچگاه ایشان از افراد مشخصی به عنوان شاگرد نام نبرده است و دلیل آن را هم احتمال عدم تمایل ایشان ذکر کرده است. اما در این رابطه می‌گوید، که با توجه به شباهت سبک نوازندگی‌اش به آقاحسینقلی و درویش‌خان و چیزهایی که خود اضافه کرده است، رَنگ مشخصی برای تشخیص سبک نوازندگی‌اش وجود دارد.

بر این اساس قمرالملوک وزیری، ملوک ضرابی کاشانی از شاگردان ایشان محسوب می‌شوند. همچنین روح‌انگیز، ادیب خوانساری، روح‌بخش، غلامحسین بنان از شاگردان نی‌داود بوده و در زمان حضور او در رادیو (ده سال) هفته‌ای یک روز برای درس موسیقی در آنجا حاضر می‌شده‌اند. خواهر حسین یاحقی و خواهران غلامحسین بنان، اسماعیل کمالی، حسین سنجری، حسین عذاری، ارسلان درگاهی و یحیی زرپنجه نیز از شاگردان نی‌داود بوده‌اند. ارسلان درگاهی به گفته نی‌داود آموزش را نزد ایشان به اتمام نرسانده، اما به نقل از نی‌داود، آن مقدار که نواخته را خوب درک کرده است. قمرالملوک وزیری در حدود 18 سالگی در مجلسی می‌خواند و نی‌داود که در مجلس حضور دارد متوجه استعداد و کیفیت صدای قمر می‌شود. پس از گذشت دو سال از آن ماجرا، قمر برای آموزش ردیف نزد نی‌داود حاضر می‌شود. [3]

مصاحبه‌های ایشان

مرتضی خان نی‌داود چندین مصاحبه با افراد و برنامه‌های رادیویی انجام داده و فیلم‌هایی از صحبت‌های او در محافل خصوصی نیز در دست است. بخش زیادی از این مصاحبه‌ها در زمان کهولت او انجام شده است. یکی از مصاحبه‌های ایشان با آقای بدیع‌زاده و توسط رادیو ایران در سال 1351 انجام شده است. در این مصاحبه ایشان می‌گویند که به مدت 6 سال هفته‌ای 3 جلسه نزد آقاحسینقلی  و به مدت 2 سال نزد درویش‌خان، آنهم هفته‌ای 3 روز، مشق تار می‌کرده‌اند. [2] نی‌داود در مورد سبک نوازندگی آقاحسینقلی و درویش‌خان می‌گوید: “مضراب آقاحسینقلی خیلی قدرتمند بود و جزییات موسیقی را انجام می‌داد و در نواختنش تکرار زیاد بود… درویش‌خان همه تکرارها را حذف کرد و خیلی نرم و گیرنده ساز می‌زد.”

نمونه آثار صوتی و تصویری

مستند جویبار جوشنده، بر اساس کتابی به همین نام

چهارمضراب بیات ترک، تکنوازی مرتضی نی‌داود، ضبط 1308

بخشی از تصنیف مرغ سحر، تار مرتضی نی‌داود، 1363

*این اجرا به صورت تصویری از ایشان در سال 1363 (1984) و در آمریکا ضبط شده است.

*عکس‌ها از کتاب سرگذشت موسیقی و کتاب جویبار جوشنده

منابع

  1. سرگذشت موسیقی ایران، روح الله خالقی، موسسه فرهنگی – هنری ماهور، 1381.
  2. جویبار جوشنده، محمدامین میراحمدی، نشر هنر موسیقی، 1398.
  3.  مستند جویبار جوشنده، کارگردان مهدی آزاده‌نمینی، 1398.
  4. جویبار جوشنده، فایل صوتی برخی از آثار مرتضی نی‌داود، نشر هنرموسیقی.