معرفی کتاب پیدایش موسیقی مردم‌پسند در ایران، ساسان فاطمی

 نوید مسجدی

این کتاب توسط مؤسسه فرهنگی – هنری ماهور در سال 1392 به چاپ رسیده است. کتاب شامل چهار فصل است. ابتدا مؤلف در مقدمه‌ای کوتاه اهدافش از نگارش این کتاب را شرح می‌دهد. در ادامه فرم تصنیف در موسیقی ایران و سپس تحول آن در دو فصل اول بررسی می‌کند. سپس در فصل سوم موسیقی‌های شهری را طبقه‌بندی کرده و در فصل آخر موسیقی مردم پسند و مفهوم مزومیوزیک را شرح می‌دهد.

دغدغه اصلی مؤلف در این کتاب، طبقه‌بندی انواع موسیقی موجود در جامعه و ارایه روشی عام و جامع برای آن است. او شرح می‌دهد که در جامعه کنونی به دلایل مختلف از جمله “رودربایستی طبقاتی – قومی”، نگاه ارزشی، جدایی‌گزینی طبقاتی و مانند آن، مفاهیم و تعاریف موسیقی بیش از پیش در هم آمیخته است. چنانچه مرز میان “موسیقی کلاسیک / عالمانه / جدی / هنری”، “موسیقی مردمی / عامیانه”، “موسیقی مردم پسند / عامه‌پسند” نامعلوم است. مؤلف به قول خودش برای بازتعریف و سامان دادن به چارچوب کلی این تعاریف “خطر کرده” است.

بررسی سیر تاریخی تحول تصنیف

در فصل اول و دوم کتاب، سیر تاریخی تحول تصنیف از بررسی انواع آن در رساله‌های قدیمی (مانند نقش، صوت، هوایی، عمل) آغاز می‌شود. و با بررسی انواع آن در زمان قاجار که اسناد تاریخی بیشتری در دست است ادامه می‌یابد. سپس انواع ترانه، تصنیف و سرود در زمان معاصر، یعنی قبل و بعد از انقلاب، با تعریف عمومی و حرفه‌ای از تصنیف در زمان قاجار و رساله‌های قدیمی مقایسه می‌شود. در اینجا چراییِ پیچیده شدن امکان ارایه یک تعریف مورد پذیرش همه از یک فرم موسیقایی همچون تصنیف بر خواننده معلوم می‌شود.پیدایش موسیقی مردم‌پسند نوشته ساسان فاطمی

طبق تعریف کتاب، “همه‌ی قطعاتِ آوازیِ ساخته شده، خارج از ردیف، تصنیف‌اند”. مؤلف این تعریف را ارایه می‌دهد تا رابطه تصنیف قاجاری با چهار بازیگر این حوزه یعنی مردم معمولی، درباری‌ها، مطرب‌ها و مطرب‌های درباری را مشخص کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود آنکه در زمان‌های قدیم ساختن تصنیف جزیی از عمل موسیقی بوده، تا اوایل قاجار سازندگان و خوانندگان تصنیف به اندازه سایر موسیقیدانان (مطربان درباری) دارای منزلت و ارزش هنری نبوده‌اند. این امر با ظهور شیدا، عارف قزوینی و شروع ضبط صفحه در ایران و آشنایی با فرهنگ و هنر غرب تغییر می‌کند. به نحوی که تصنیف‌سازی منزلت می‌یابد. در این میان مؤلف به سیر تحول تفوق شعر بر موسیقی یا برعکس که بحث‌های زیادی در این‌باره شده هم اشاراتی دارد.

خرید کتاب پیدایش موسیقی مردم‌پسند در ایران از فروشگاه سازگاه

ارایه طبقه‌بندی از انواع موسیقی

در فصل سوم و به صورت علمی و مستدل توضیح داده می‌شود که برخی طبقه‌بندی‌های موسیقی ممکن است به دلایل سیاسی و اجتماعی انجام شود. مثل ارزش معنایی موسیقی “فاخر” و “عوامانه” که اولی را نخبگان و طبقات بورژوا برای بالابردن منزلت اجتماعی خود به موسیقی مورد علاقه‌شان نسبت می‌دهند. دومی را نیز همین گروه برای کم ارزش جلوه دادن خواسته‌ها و سلیقه طبقات اجتماعی فرودست به آنها نسبت می‌دهند. در حالی که بررسی سیر تحول تصنیف نشان داد که منزلت تصنیف سازان در طول زمان دچار تغییرات عمیقی شده است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که ارایه تعریف از انواع موسیقی به مبانی اجتماعی، مبانی موسیقایی، شرایط طبقه‌بندی و معیارهای موسیقیدانان و رابطه او با موسیقی و شنونده وابسته است.

در دو فصل سوم و چهارم، مبانی طبقه‌بندی موسیقی با استفاده از ادبیات نظری موجود در جهان در این زمینه مورد بررسی قرار می‌گیرد. بررسی دوگانه عالمانه / غیرعالمانه، ساده / پیچیده و پیدایش موسیقی کلاسیک و مردمی از این دست است. به این ترتیب موسیقی کلاسیک فرم‌های پیچیده‌تری از موسیقی مردمی و حاصل تجمیع و تغییر آن در فرایندهای اجتماعی و سیاسی هستند و می‌توان اولی را به موسیقی شهری و دومی را به موسیقی روستایی نسبت داد. بنابراین سایر انواع موسیقی به عنوان مزومیوزیک در میان این دو قطب اصلی در حرکت هستند. این مدل زمان پیچیده‌تر می‌شود که سایر نظام‌های موسیقایی کشورهای دیگر نیز در این فرایند وارد می‌شوند.

مجموعه کتاب‌های موسیقی در فروشگاه سازگاه

ارایه تعریف از انواع موسیقی

سرانجام، اگرچه این کتاب تکلیف خواننده را با سرگردانیِ طبقه‌بندی انواع تعاریف موسیقی مانند عالمانه، فاخر، کلاسیک، سنتی، پاپ، عامه‌پسند، مطربی و دستگاهی روشن نمی‌کند، اما تعریفی جامع از کلیت انواع موسیقی و نقش نظام‌های مختلف موسیقایی در شکل‌دهی و تحول آن به دست می‌دهد. مهم‌تر اینکه با روشن کردن نقش مباحث اجتماعی و سیاسی در این طبقه‌بندی‌ها و سیر تحولات آن، می‌تواند موسیقیدانان را از تعصب، سرکوب و سرزنش سایر سبک‌های موسیقیایی بازدارد. امری که در نهایت به رشد و بالندگی همه انواع موسیقی خواهد انجامید.

منابع