7 نکته در مورد سنتور خوب

یادداشت، نوید مسجدی

اگر قصد انتخاب ساز دارید و از تنوع قیمت‌ها و سازندگان در بازار فروش سنتور سردرگرم شده‌اید این 7 نکته در مورد سنتور خوب به شما کمک می‌کند تا دید کلی از آنچه باید به دنبالش بگردید را به دست آورید. نظرات و سوالات را زیر همین مطلب از نگارنده بپرسید.

نکته اول:

چوب سنتور از جمله صفحه زیر و از آن مهم‌تر صفحه رو در صدای ساز خیلی تأثیر دارند. بحث‌های زیادی در این زمینه شده مثل اینکه چوب باید رگ راست باشد، گره نداشته باشد، سالخورده باشد و غیره. اما هیچ‌یک از اینها شرط کافی برای تولید صدای خوب نیستند. برخی چوب‌های جوان حتی با وجود گره در آن‌ها صدای خوبی تولید می‌کنند. ضمن اینکه جنس و نوع چوب تنها یکی از عوامل صدای خوب است. در این میان نباید از جنس، تراش و ارتفاع خرک هم غافل شد. و دست آخر، صدای ساز ساخته شده با چوب خوب، با گذشت زمان حداقل تا چندین سال مداوم بهتر و بهتر می‌شود. البته به شرطی که مداوم کوک شود و با آن نواخته شود.

توضیح: برای ساخت سنتور استفاده از چوب گردو، جنگلی، آزاد، راش، بلوط، افرا معمول است. چون بافت محکم‌تر و قابلیت ارتجاعی دارند. برخی درب‌های چوبی قدیمی که سالم مانده‌اند، چون سالخورده شده و آب و شیره‌های چوب از بین رفته برای ساخت سنتور مناسب هستند. اما از طرفی در دسترس همه سازندگان نیستند. بنابراین با روش‌هایی می‌شود چوب‌های جوان را سالخورده کرد که نیاز به فضا، زمان و هزینه دارد.

نکته دوم:

فلزات سنتور که شامل مفتول‌، گوشی‌، سیم‌گیر، شیطانک و سیم‌ها است. جنس این فلزات و نام تجاری آن‌ها مهم است. اما از آن مهم‌تر تراش این فلزات در هماهنگی با چوب است به ویژه در مورد گوشی‌ها. یعنی باید کونیک باشند و در جای خود خوب سفت شوند و به نرمی بپیچند تا کوک کردن راحت باشد. و بعد هم در جای خود بدون حرکت بمانند، تا بتوانند کوک سنتور را نگه دارند.

نکته سوم:

اضافات و تزیینات سنتور. هیچ مطلب اثبات شده‌ای در مورد بهتر شدن صدای سنتور در صورت تغییر شکل گل سنتور وجود ندارد. همینطور است در مورد استفاده از خاتم‌کاری در قسمت‌هایی از ساز. البته جای گل سنتور خیلی مهم است و اندازه آن هم اهمیت دارد، اما شکل و طرح آن اهمیتی ندارد و سلیقه است. برخی مطالب نیز در مورد استفاده از چوب‌های موج‌دار برای تولید صدای متفاوت و ویژه در سنتور وجود دارد که سازندگان لزوماً آن را تأیید نمی‌کنند. بنابراین استفاده از این تزیینات فقط سلیقه‌ایست. زیبایی ظاهری سنتور قطعاً در صدای آن تأثیری ندارد، اما ممکن است موجب شود پول بیشتری برای خرید ساز دلخواه بپردازیم.

نکته چهارم:

اندازه سنتورها از لحاظ کوک پایه، تعداد خرک یا ساختمان ساز متفاوت هستند. سنتور سل کوک 9 خرک را همه می‌شناسند و از آن استفاده می‌کنند. سنتورهای کوچک‌تر مثل سل دیز کوک، لا کوک، سی کوک و همین‌طور سنتورهایی با تعداد خرک بیشتر از 10 خرک تا 16 خرک هم هستند. صفحه‌های این سازها بزرگ‌تر هستند و وسعت صدای بیشتری دارند. نوازنده هم در نوازندگی تجربه‌ای متفاوت با آن‌ها خواهد داشت. برای مبتدی‌ها سنتور سل‌کوک 9 خرک مناسب است. یک نوع سنتور هم که حبیب سماعی با آن می‌نواخته و در قدیم معمول بوده، سنتور گوش بریده است که یک دلیل بریدن دو گوشه بزرگ این ذوزنقه قابلیت حمل راحت آن بوده است. سنتورهای دیگری هم در سال‌های اخیر تولید شده از جمله سنتور باس، کروماتیک و همینطور تغییراتی هم در ساختمان سنتور ایجاد شده مثل سنتورهای دوطرفه، سنتورهای با روان کوک و مانند آن.

نکته پنجم:

سازنده سنتور یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار در صدای ساز است. سازندگان به دو گروه تک‌کار و سری‌کار تقسیم می‌شوند. برخی معتقدند که ساخت سنتور تا مرحله پل‌گذاری و ریزه‌کاری‌های تراش صفحه، در واقع به نجاری شبیه است و بنابراین سازنده باید برای بهبود صدای هر ساز زمانی ویژه صرف کند. سری‌کاران به دلیل ساخت انبوه، امکان دست‌کاری هر ساز به صورت جداگانه را ندارند و همواره تلاش می‌کنند تا هرچه بیشتر همه چیز را استاندارد کرده و به مونتاژ شبیه کنند تا امکان تولید بیشتر با کیفیت واحد پدید آید. در حالی که تک‌کارها برای هر ساز جداگانه وقت می‌گذارند و معمولا تعداد تولیدشان در ماه بسیار کم است. برای همین هم سازشان گران‌تر است. با این وجود نه سری‌کاری به معنای کار بی‌کیفیت است و نه تک‌کاری به معنای ساز خوب و خوش صدا.

نکته ششم:

صدادهی یا سونوریته ساز که در سبک‌های مختلف نوازندگی (با نمد یا مضراب لخت) و شیوه‌های اجرا، صدای متفاوتی از ساز تولید می‌شود. به همین ترتیب سلیقه صوتی نوازندگان در سبک‌های مختلف متفاوت است. این موضوع با سلیقه نوازنده در انتخاب سبک و استاد مورد علاقه‌اش ارتباط مستقیم دارد. اگرچه سازهایی که کیانی، پایور، کامکار، مشکاتیان یا … با آن اجرا کرده یا آلبوم موسیقی تولید کرده‌اند ممکن است ساخت یک سازنده باشد، اما چون سلیقه صوتی این اساتید متفاوت بوده و به موجب سبک نوازندگی هر کدام، صدای تولید شده کیفیت و شخصیتی ویژه داشته، شاگردان و علاقمندان هر کدام از این اساتید سلیقه صوتی جداگانه‌ای دارند. آنچه برای نوازندگان از مبتدی تا پیشرفته اهمیت دارد این است که سلیقه خودمان را بشناسیم و بتوانیم آن را برای سازنده ساز توصیف کنیم.

نکته هفتم:

نوازنده سنتور در کیفیت صدا تأثیر زیادی دارد. نوازنده باید بتواند ساز را خوب کوک کند و اگر نتواند، هر سازی حتی بهترین ساز، بد صدا به نظر می‌رسد. در واقع قضاوت در مورد صدای ساز ناکوک غیرممکن است و اشتباه از آب در می‌آید. موقعیت‌های مختلف سنتور در بم‌ها، زیرها و پشت‌خرک، باید به اصطلاح خوب بخواند، با هم هماهنگ و یکدست باشد و هیچ قسمت از ساز صدای ناپخته‌ای نداشته باشد.

در فیلم زیر که بخشی از دوره آموزش ویدیویی “آشنایی با ساز و نوازندگی سنتور” است، برخی توضیحات به صورت تصویری ارایه شده است.

منابع:

  • ناظمی و سنتور، ارفع اطرایی، نشر پارت، 1370.
  • هزار و یک پرسش درباره سنتور، شهاب مِنا، نشر خنیاگر، 1397.
  • استاد ناظمی مبتکر پل رگلاژ بود، داریوش سالاری، از وبسایت هارمونی تاک، مهر 1385.
  • گفتگو با رضا معمارزاده (سازنده سنتور) در مورد انواع صدای سنتور و نحوه ساخت، 1397.