سه‌تار به دلیل ظرافتی که این ساز دارد (در مقایسه با سایر سازهای ایرانی) بیشتر به تغییرات آب‌وهوا و به ویژه رطوبت حساس است. ساز باید در جعبه یا کاور ساز نگهداری شود. در صورتی که می‌خواهید ساز را در جایی آویزان کنید حتما به صورت عمودی، در اتاقی خشک (به دور از نور مستقیم آفتاب یا روبروی دریچه کولر) یا در کمد مخصوص نگهداری سازها (گنجه)، آویزان کنید. در محل نگهداری سه‌تار بهتر است همیشه یک کیسه کوچک رطوبت‌گیر قرار داده شود و سالانه آن را تعویض کنید. از وارد آمدن ضربه به کاسه سه‌تار جلوگیری کنید، چون احتمال ترک یا حتی شکستی کاسه ساز وجود دارد. همچنین هیچ‌گاه نباید به صفحه ساز فشار زیاد وارد شود چون در صدادهی ساز تأثیر می‌گذارد.

اگر هر روز با ساز تمرین نمی‌کنید و قرار است مدتی با ساز نواخته نشود، حتما در داخل کاور به همراه کیسه رطوبت‌گیر و به صورت آویخته یا کنج دیوار قرار دهید و سیم‌ها را شل کنید. اگر ساز قرار است در جایی خوابیده (افقی) باشد، حتما به پهلو، طوری که صفحه بر سطح زمین عمود باشد قرار دهید. هرگونه فشار اندک، اما یکنواخت و طولانی مدت به دسته ساز در جهتی که نباید فشار آید، موجب تاب برداشتن ساز می‌شود.

کوک ساز بهتر است نیم‌پرده پایین‌تر از نت دو طبیعی کوک شود یا هنگام کوک با دیاپازون، مبنای آن را 428 هرتز (بجای 440 هرتز کوک مبنا) تنظیم کرده و سپس سیم اول را دو کوک کنید.

از سازندگان حرفه‌ای سه‌تار می‌توان به نام‌های جزایری، زادخیل، محمدی، پالیزدار، فراهانی و ملکشاهی اشاره کرد. سه‌تارهای ذوالقدر، مفتاحی، مفاخری، امیرمنصور رضایی، چراغی، سلمان، واحد، فرهاد لطف‌الهی، محمودی، روشن‌دل و عزیزی هم در بازار فروش این ساز موجود هستند. علاوه بر تعداد مُهر یا درجه کیفی ساز (درجه یک، دو) که توسط سازنده مشخص می‌شود، سه‌تارها از لحاظ جنس دسته ساز، اندازه و فرم کاسه، یک تکه یا چند ترک بودن کاسه و رنگ کاسه تنوع زیادی دارند که بر قیمت این ساز هم تأثیر دارد. از سازندگان پیشکسوت این ساز، محمد نوایی (عشقی)، حاج طاهر، هاشمی و کمالیان هستند.

قیمت سه‌تارهای حرفه‌ای که سازندگانی مانند جزایری، زادخیل و محمدی می‌سازند جزو گران‌ترین سازهاست. قیمت‌ها بین 13 تا 30 میلیون تومان است و برای خریدشان مستقیم باید از سازنده سفارش داد. سه‌تارهای میان رده از لحاظ قیمتی مانند سه‌تارهای شفیق، محمدی، مفاخری (عباس) و رضایی با کیفیت ساخت و صدای عالی بین 5 تا 10 میلیون تومان هستند.

قیمت سه‌تارهای مشقی تا نیمه‌حرفه‌ای معمولا از حدود 300 هزارتومان شروع شده و تا حدود 2.5 میلیون تومان هم افزایش می‌یابد. سه‌تار عزیزی، ذوالقدر، سلمان، واحد، روشن‌دل و هرمز جزو گران‌ترین‌ها در این دسته و سه‌تارهای هم‌راز، مفاخری و دیبا با قیمت‌های پایین‌تر در این دسته هستند. برای خرید و انتخاب این سازها بهتر است نوازنده صدا و کیفیت آن‌ها را از نزدیک بررسی کرده و سپس اقدام به خریداری کند.

اگر از سمت صفحه و کاسه به نوک دسته ساز نگاه کنیم نباید هیچ انحراف زاویه در امتداد دسته ساز مشاهده شود و به اصطلاح دسته ساز نسبت به صفحه و کاسه نباید تاب داشته باشد و در یک راستا باشند. اتصال صفحه و کاسه باید درز نداشته باشد و خوب به هم وصل شده باشد. وزن ساز هم اهمیت دارد و ساز به ویژه دسته ساز نباید سنگین باشد.

گوشی‌ها باید آزادانه و روان در جای خود چرخش کنند و اصطلاحا پله‌ای نباشند. گوشی‌ها طوری باشد که بتواند حتی تا یک هفته کوک نگه دارند. سیم‌گیر و خرک باید برای آن ساز ساخته شده باشد (از خرک‌های آماده موجود در بازار نباشد). شیطانک از جنس استخوان یا شاخ است. سیم در شیارهای شیطانک نباید حرکت داشته باشد.

صدای ساز از لحاظ وسعت، زنگ و طنین باید مورد بررسی قرار گیرد. صدای هر چهار سیم باید جداگانه آزمایش شود تا هیچ کدام گنگی یا زنگ اضافه نداشته باشند. هر سیم در بالا دسته، میان دسته و پایین دسته نباید گِز بزند.

رنگ، اندازه کاسه، طول دسته و نقش و نگار اضافه هیچ‌یک به کیفیت صدا و در نتیجه به قیمت ساز ارتباطی ندارند. در نهایت، هیچگاه ارزان‌ترین سه‌تارها را خریداری نکنید.

اگر علاقمند به شروع یادگیری سه‌تار هستید و قبلا هیچ تجربه آموزش موسیقی نداشته‌اید و گوشتان به صوت موسیقایی ناآشناست، حتما از یک فرد معتمد برای انتخاب و خرید ساز کمک بگیرید و حتما از فروشگاه‌های معتبر و از ساز‌های با نام سازنده مشخص خرید کنید. خرید سه‌تارهای متفرقه و ارزان قیمت اتلاف ذوق و پول است. عرف در بازار خرید ساز این است که خریدار حداقل یک هفته فرصت دارد تا ساز خریداری شده را به مدرس خود نشان دهد و در صورتی که او به هر دلیل آن را تأیید نکند، فروشنده ساز موظف است ساز را تعویض کرده یا حتی پس بگیرد.

بر روی تار و سه‌تار معمولا 25 یا 28 پرده سه و چهارلایه با توجه به سبک نوازندگی بسته می‌شود. در سبک‌های آموزشی / نوازندگی که بیشتر بر مکاتب تارنوازی دهه‌های اخیر استوار است 28 پرده بسته می‌شود. منظور از لایه در اینجا تعداد دفعاتی است که نخ برای یک پرده به دور دسته ساز پیچیده می‌شود. این 25 یا 28 پرده حدود 2 اکتاو است. یعنی هر نت در دوجای دسته ساز تکرار می‌شود و مشتقات آن نت (بمل، کرن، سری، دیز) نیز در دسترس است. نت‌هایی که به عنوان سرکلید (نت اصلی) در دستگاه شور استفاده می‌شوند چهارلایه بسته می‌شوند تا تشخیص آن ساده‌تر شود و مابقی پرده‌ها سه‌لایه بسته می‌شوند و مبنا برای این کار معمولا نت‌های سیم اول ساز در نظر گرفته می‌شود.

کیفیت سیم‌های سه‌تار به عوامل مختلفی بستگی دارد از جمله آب و هوایی که ساز در آن نگهداری می‌شود، میزان تمرین روزانه هنرجو یا نوازنده، جنس و کیفیت سیم‌ها و کیفیت ساخت ساز سه‌تار. از سوی دیگر نوازندگان و سازندگان سه‌تار معمولا نشانه‌هایی برای تعیین زمان تعویض سیم‌ها تعریف می‌کنند از جمله ناکوک شدن مداوم (خالی کردن کوک)، گز زدن سیم، نشانه‌هایی از زنگ‌زدگی و خوردگی روکش سیم‌ها هم در قسمت دسته و هم در قسمتی که مضراب نواخته می‌شود (کاسه) و … . بنابراین زمان تعویض سیم‌های سه‌تار می‌تواند بسیار متغییر باشد. اما برای هنرجویان در سطح مبتدی که تمرین معمولی روزانه انجام می‌دهند و ساز مشقی دارند بهتر است هر شش ماه یکبار سیم‌ها تعویض شوند. تعویض سیم و کوک آن برای تربیت حساسیت گوش هنرجویان نیز مفید است.

جنس سیم‌های سفید (اول و سوم) در سه‌تار از فولاد و جنس سیم‌های زرد (دوم و چهارم) معمولا از برنز است. قطر سیم‌های سفید معمولا بین 20 تا 22 میکرون، سیم دوم (زرد) حدود 20 تا 25 میکرون و سیم بم (چهارم) نیز بین 35 تا 40 میکرون انتخاب می‌شود. روکش سیم‌ها هم معمولا از کروم است.

میرزاعبدالله فراهانی از سه‌تار نوازان مشهور اواخر دوره قاجار است. شاگردان او از جمله مهدی صلحی (منتظم الحکما)، محمد مجرد ایرانی، اسماعیل قهرمانی، غلامحسین درویش (درویش‌خان) و ابوالحسن صبا همگی از استادان نوازندگی سه‌تار و از موسیقیدانان اوایل عصر حاضر بوده‌اند. یوسف فروتن، ارسلان درگاهی و احمد عبادی در سه‌تار سبکی ویژه داشتند. علاوه بر آن، بسیاری از نوازندگان تار یا سنتور، سه‌تار را نیز به خوبی می‌نواخته‌اند، از جمله نورعلی برومند، داریوش صفوت و حسین هنگ‌آفرین. محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، داریوش طلایی، جلال ذوالفنون، علی بیانی و مسعود شعاری نیز از سه‌تارنوازان دوران معاصر هستند.

قدیمی‌ترین و متداول‌ترین کتاب آموزشی سه‌تار، دستور مقدماتی تار و سه‌تار، کتابی است که با همکاری موسی معروفی و یحیی زرین‌پنجه از موسیقیدانان و نوازندگان تار برای دوره اول و دوم هنرستان موسیقی تألیف شده و روح‌الله خالقی آن را نت نویسی و تنظیم کرده است. از این کتاب ویرایش‌های هوشنگ ظریف، سیاوش برهانی و شهاب منا در بازار موجود است. حسین علیزاده نیز درس‌های این کتاب را به صورت آموزشی نواخته است. علاوه بر این، کتاب و لوح فشرده دستور سه‌تار دوره‌ی ابتدایی و متوسطه تألیف حسین علیزاده و دوره چهارجلدی کتاب آموزش سه‌تار تألیف جلال ذوالفنون از جمله کتاب‌های متداول برای آموزش سه‌تار در مقاطع مقدماتی و متوسطه هستند.

کتاب‌های آموزشی سه‌تار

کتاب‌های نت برای سه‌تار شامل نت قطعات موسیقی

سیم اول یا سیم سفید که از جنس فولاد است، نت دو کوک می‌شود، سیم دوم یا سیم زرد که از جنس برنز است نت سل کوک می‌شود. سیم سوم (همان که به سیم مشتاق معروف است) از لحاظ جنس و کوک مشابه سیم اول است، یعنی دو کوک می‌شود. سیم چهارم یا سیم بم که از بقیه سیم‌ها قطر بیشتری دارد و دو یک اکتاو بم‌تر کوک می‌شود.

باید توجه شود که علاوه بر کوک سیم‌ها، پرده‌های (دستان) ساز هم باید در جای مناسب قرار گرفته باشد. این کار حتما باید توسط یک نوازنده یا سازنده حرفه‌ای انجام شود تا نت‌ها دقیقا در جای مناسب صدا دهند. در برخی مواقع پرده‌های سه‌تار در جای درست بسته نمی‌شوند و صدایی که از ساز شنیده می‌شود، با اینکه سیم‌ها کوک هستند، اما برخی نت‌ها ناکوک به نظر می‌رسد.

سه‌تار شامل کاسه (گرد یا گلابی شکل)، صفحه چوبی، دسته، شیطانک، سیم‌گیر، سرپنجه، گوشی، خرک و پرده (دستان) است. معمولا آن را با ناخن می‌نوازند و حجم صدای نسبتا کمی دارد و از این رو به ویژه تا اواخر دوره قاجار بیشتر ساز خلوت موسیقیدانان بوده و در مجالس انس و دوستی نواخته می‌شده است. سه‌تار تا همین اواخر 3 سیم داشته و اوایل قرن حاضر، مشتاق علیشاه سیم چهارم را به ساز اضافه کرد که به سیم مشتاق شهرت دارد.

در سه‌تارهای پوستی بخشی از صفحه ساز، در قسمتی که خرک قرار می‌گیرد، برش خورده و پوست بجای آن کشیده می‌شود و خرک ساز روی قسمت پوستی قرار می‌گیرد. صدای سه‌تار در این حالت از لحاظ وسعت و جنس مابین تار و سه‌تار است. ارسلان درگاهی یکی از موسیقیدانانی است که به این نوع سه‌تار علاقه داشته و نمونه‌های صوتی از ساز او موجود است. توضیح اینکه جنس کاسه و صفحه سه‌تار از چوب است که کل آن به عنوان جعبه طنینی ساز سه‌تار محسوب می‌شود و برای صدادهی بهتر، بر روی صفحه سه‌تار تعدادی سوراخ تعبیه می‌کنند. تعداد این سوراخ‌ها و قطر آن تأثیر مستقیم در گردش صدا بین کاسه و صفحه دارد و در جنس و میزان صدای سه‌تار اثر می‌گذارد.

کاسه و صفحه سه‌تار از جنس چوب توت ساخته می‌شود. کاسه سه‌تار را هم به صورت یک تکه و هم از ترک‌های به هم متصل شده چوب می‌سازند. تعداد ترک‌ها معمولا 7 یا 9 عدد است، اما به طور کلی هرچه این تعداد بیشتر باشد، به این معنی است که ساخت ساز دارای صنعت دشوارتر و دقت بیشتر بوده است. در ضمن کاسه هم گرد و هم گلابی شکل ساخته می‌شود. جنس دسته ساز معمولا از توت یا گردو است، گوشی‌ها نیز از گردو هستند و جنس خرک از گردو، افرا یا آزاد است.

رگه‌ها و نحوه برش صفحه ساز بسیار اهمیت دارد. صفحه باید رگه‌های به هم فشرده و یک دست داشته باشد. همچنین صفحه باید نسبت به کاسه کمی تحدب داشته باشد و ضخامت صفحه در پایداری و بهبود صدا طی سالیان، اهمیت فراوان دارد. صفحه هرچه نازک‌تر، پیرتر و خشک‌تر باشد، ساز خوش‌صداتر است.

تا اواخر دوره قاجار بیشتر موسیقیدانان با فراگیری ضرب (تمبک) آموزش موسیقی را شروع می‌کردند و خوانندگان در هنگام ضبط صفحه، ضرب هم می‌گرفتند (می‌نواختند). محمد باقر ضرب‌گیر، حاجی خان و بسیاری از نوازندگان و خوانندگان حرفه‌ای موسیقی مانند سماع حضور، حسین طاهرزاده، پروانه و … ضرب می‌نواخته‌اند. در دوران معاصر حسین تهرانی پایه‌گذار ضرب‌نوازی نوین محسوب می‌شود. امیرناصر افتتاح، بهمن رجبی، محمد اسماعیلی، جهانگیر ملک، ناصر فرهنگ‌فر و مرتضی اعیان از جمله تمبک‌نوازان در سبک‌های مختلف امروزین هستند.

آموزش تمبک به هنرجویان به ویژه در سطح مقدماتی معمولا از روی کتاب آموزش تمبک با همکاری حسین تهرانی یا کتاب تمبک محمد اسماعیلی انجام می‌شود. کتاب آموزش تمبک جمشید شمیرانی که نسبتا به تازگی انتشار یافته، کتابی بسیار ارزشمند به ویژه در سطح متوسطه است و حاوی نکات آموزشی و دقایق نوازندگی ساز ضرب است. پنجاه درس برای تنبک علی مسعودی و آموزش تنبک برای دوره ابتدایی و متوسطه بهمن رجبی نیز از دیگر کتب آموزشی برای تمبک هستند.

کتاب‌های آموزشی تمبک

کتاب‌های نت برای تمبک شامل نت قطعات و تمرین‌ها برای تمبک

ساز تمبک (تنبک) با مُهر فریدون حلمی یکی از سازهای نام آشناست. تمبک شیرانی و محب‌پور نیز از دیگر سازهای موجود و پرطرفدار در بازار فروش تمبک هستند. در خرید ساز تمبک، اگرچه کیفیت و نوع پوست ساز اهمیت زیادی دارد، اما نباید بیش از اندازه به آن توجه کرد و از کیفیت چوب و ساخت بدنه ساز غافل شد. قیمت پوست ساز معمولا بین 5 تا 10درصد کل قیمت ساز است و می‌توان (و باید) بعد از مدتی تعویض شود. بنابراین هنگام خرید به کیفیت ساخت بدنه، نحوه تراش، قرینگی، شیارها، نوع و جنس چوب، گره‌های چوب و نحوه صدادهی و جنس صدای ساز دقت کنید.

تُم ضربه‌ایست که به ناحیه مرکزی تمبک نواخته می‌شود و طرز نواختن آن به این صورت است که دست راست با کمک ساعد از مچ حرکت کرده و در وسط پوست فرود می‌آید. در این حالت کف دست به داخل حالت برآمده دارد و نباید ضربه با نوک انگشتان نواخته شود.

پِلَنگ ضربه‌ایست شبیه به بشکن زدن با دو انگشت سوم (بِنصِر) و شست و با دست چپ در ناحیه کناره به پوست ساز وارد می‌شود. عمل بشکن‌زدن با سایر انگشت‌ها و به کمک انگشت شست نیز امکان‌پذیر است.

اشاره ضربه‌ای حاصل از انگشت اول (سَبابه) و دوم (وُسطی) دست چپ است که در ناحیه میانه پوست فرود می‌آید. ضربه را انگشت اول پس از عبور از انگشت دوم به پوست ساز وارد می‌کند.

ریز به ضربه‌های مساوی گفته می‌شود که به طور سریع و متناوب به کمک انگشتان دو دست اجرا شوند. گاه ریز با ده انگشت نیز اجرا می‌شود.

سایر اصطلاحات متداول در تمبک‌نوازی عبارت است از: ریزپلنگ، ریزشلاقی، پیش ریز، روی چوب، ریز ناخنی، گرفته و … . (از کتاب آموزش تمبک با همکاری حسین تهرانی)

تمبک یا ضرب از 5 قسمت تشکیل شده: پوست، دهانه بزرگ، تنه، نفیر و دهانه کوچک. پوست بر روی دهانه بزرگ کشیده می‌شود و به سه ناحیه مرکزی، میانه و کناره تقسیم می‌شود. تُم برای قسمت میانی و بَک برای قسمت کناره بکار می‌رود.

هنگام خرید ساز تمبک باید به سه وجه ساز دقت کرد: بدنه ساز، پوست و صدا. چوب تمبک که معمولا از درخت گردو، افرا، زبان‌گنجشک یا توت است باید یکپارچه، تو پُر، فاقد گره، تَرَک و زدگی باشد. دهانه بزرگ ساز باید کاملا دایره و با قطر یکسان تراشیده شده باشد و وزن چوب نباید زیاد باشد. پوست ساز نیز باید سالخورده باشد، از پوست بز، میش، شتر، بره یا گوساله درست شده باشد و مصنوعی نباشد. نوع پوست رابطه مستقیمی با بم یا زیر بودن صدای خروجی ساز دارد و باید دید به دنبال چه نوع صدایی هستیم. صدای پوست ضخیم (گوساله یا شتر) بم‌تر و صدای پوست نازک (بز) زیر‌تر (حجم بیشتر) دارد. کشیدگی اهمیت زیادی دارد و نباید خیلی کشیده و سفت یا خیلی شُل باشد که معمولا با فشار دست قابل آزمایش و اندازه‌گیری است. از روی صدای ساز نیز می‌توان به میزان کشیدگی پوست و کیفیت آن پی برد. نکته آخر در مورد صدای ساز است که باید با ضربات انگشت به ناحیه مرکزی، میانه و کناره ضربه زد و صدای آن را شنید.

موسیقیدانان اواخر دوره قاجار ارزش زیادی برای دانستن ریتم و وزن قایل بوده‌اند و بیشتر موسیقیدانان در کودکی با یادگیری ضرب (تمبک) آموزش موسیقی را شروع می‌کرده‌اند. به عنوان مثال حبیب سماعی، نابغه سنتورنواز، سال‌ها ضرب‌گیر پدرش سماع حضور بود و در مجالس کنار او می‌نشست و ضرب می‌گرفت. محمد مجرد ایرانی، از موسیقیدانان برجسته دوران حاضر، در مقاله‌اش با نام “چغانه طرب” که در کتاب آموزش تمبک به چاپ رسیده می‌نویسد: “… داشتن ضرب و شناسایی آن امری است ذاتی و جبّلی نه کسبی. مثل آواز خوش و حُسن جمال و طبع موزون شاعری خداداد است در بعضی این موهبت به حد کمال است و در بعضی ضعیف که به تعلیم و تمرین شاید اندکی بهتر شود و در بیشتری این خاصیت نیست که بتوانند تقسیم زمان را نگه دارند.” این خود گویای اهمیتِ دانستنِ علم ایقاع (ریتم و وزن‌شناسی) نزد بزرگان موسیقی است. در قدیم از ضرب (تمبک) در تصنیف‌خوانی، وزن‌خوانی، اجرای رِنگ‌ها و برخی دیگر از انواع فرم‌های موسیقی استفاده می‌شد و ضرب تکنوازی نداشت.

با این توضیحات، گذراندن یک دوره آموزش تمبک به هنرجویان علاقمند به سایر سازهای ایرانی توصیه می‌شود.

چوب تمبک یا ضرب از درخت گردو، توت یا افرا است و باید یک تکه باشد. تمبک دارای دو قسمت تنه و نفیر (دهانه باریک) است. پوست تمبک از پوست عمل‌آمده و کهنه بز یا میش تهیه می‌شود و با سریش به بدنه چسبانده می‌شود. قطر دهانه بزرگ تمبک از بیرون 32 و از داخل 27 سانتیمتر است و این یعنی ضخامت چوب در ناحیه دهانه بزرگ باید 2.5 سانتیمتر باشد. دهانه بزرگ باید دایره کامل باشد تا در تمام نقاط کناره، صدا یکسان باشد. (از کتاب آموزش تمبک با همکاری حسین تهرانی)

تُنبَک به ضم اول بر وزن اُردَک، دُهلی است دُم دراز که از چوب و سفال سازند، در یک سوی آن پوستی نازک کشند و زیربغل گرفته و با انگشتان می‌نوازند. با این تعریف تنبک از همه درست‌تر به نظر می‌رسد، اما هرگاه “نون” ساکن قبل از “ب” واقع شود، به “میم” تبدیل می‌شود. بنابراین درست‌ترین نام “تُمبَک” است. در قدیم (اواخر دوره قاجار) آن را ضرب می‌گفته‌اند و دمبک یا دنبک، خوانش عامیانه تمبک است. در متون و رسالات موسیقی و همچنین در لغت‌نامه‌ها و اشعار شاعران از نام‌های دیگری مانند خُنبَک، خُنبَگ، خُمِّک، تَبَنگ، تَلَنگ، دومبَلَگ، تُنبوک و … استفاده شده است. (منبع: کتاب آموزش تمبک با همکاری حسین تهرانی، “گفتار یکم، دُمبک، تُنبک، ضرب” تألیف دکتر ضیاءالدین سجادی)

نایب اسدالله قدیمی‌ترین نوازنده نی است که صدای ساز او امروزه در دست است. موسی‌خان نی‌نواز و مهدی نوایی نیز از نوازندگان قدیمی ساز نی هستند. حسن کسایی از صاحبان سبک و مکتب در نی‌نوازی در دوران معاصر است. از سایر نوازندگان مشهور ساز نی می‌توان به محمد موسوی، حسن ناهید، محمد علی کیانی‌نژاد، حسین عمومی و جمشید عندلیبی اشاره کرد.

یک سبک نوازندگی نی‌نوازی نایب اسدالله، از نوازندگان و موسیقیدانان دربار ناصرالدین شاه است که به قول خودش نی را از آغل گوسفندان به دربار پادشاه برد. ساز نی که او استفاده می‌کرده کوتاه‌تر از نی هفت بند متداول امروزی است و صدادهی سازش با نی‌نوازی امروزی متفاوت است. برخی از نوازندگان معاصر تلاش‌هایی برای بازسازی صدای نی و شیوه نوازندگی نایب‌اسدالله انجام داده‌اند و امروزه این گونه نی‌نوازی به “نی‌نوازی قدیم” مشهور است. سبک دیگر نی‌نوازی حسن کسایی است که او را مبدع نی هفت‌بند می‌دانند و صدادهی ساز او با اصوات ضبط شده از این ساز در اواخر دوره قاجار متفاوت است.

از جمله کتاب‌های آموزشی ساز نی، دوره دو جلدی کتاب آموزش نی تألیف عبدالنقی افشارنیا و کتاب شیوه آسان نی‌نوازی تألیف مجید وطنیان است.

کتاب‌های آموزشی برای ساز نی

کتاب‌های نت برای ساز نی شامل نت قطعات مختلف برای نی

ساز نی قابل کوک کردن نیست به همین دلیل معمولا در اجراهای گروهی، به صورت تکنوازی اجرا می‌شود. طول نی هفت بند در ویژگی صدای ساز تأثیر می‌گذارد و به این واسطه می‌تواند اندکی با سایر سازها همپوشانی صوتی داشته باشد. وسعت صدای نی تقریبا 2.5 اکتاو است

ساز نی استوانه‌ای است با 7 بند و 6 گره و از جنس نی و به همین دلیل به آن نی 7 بند هم گفته می‌شود. ساز نی تقریبا در سراسر ایران رواج دارد و علاوه بر نی هفت بند، دوزله، قره‌نی نیز از انواع این ساز است. قطر نی از 15 تا 3 سانتیمتر و طول آن از 30 تا 70 سانتیمتر است. روی نی 5 سوراخ در قسمت پایین و جلو و 1 سوراخ در قسمت عقب قرار دارد که با انگشت شست نوازنده گرفته می‌شود. ساز نی ایرانی از انواع بی‌زبانه سازهای بادی است و هوا از طریق نفس نوازنده به درون ساز دمیده شده و بیشتر آن از سوراخ‌های انتهایی (همان 5 سوراخ جلو و 1 سوراخ عقب) خارج می‌شود.

به سیم ضربه زده و میزان اختلاف فرکانسی که سیم دارد با آنچه که باید باشد را در تیونر اندازه می‌گیریم. تیونرها معمولا اختلاف فرکانس را به نحوی به کاربر نشان می‌دهند، یا با تغییر رنگ، یا با درجه انحراف از آنچه که باید باشد. سپس گوشی ساز را “خیلی آرام” می‌پیچانیم. اگر سیم بالاتر از فرکانسی که باید باشد، است، یعنی باید سیم را شُل کنیم و برعکس آن، یعنی سیم را باید سفت کنیم یا بکشیم. قبل از شروع کوک، حتما جهت چرخش گوشی و سفت (زیر) و شُل (بم) شدن سیم به واسطه چرخش گوشی را یکبار کنترل کنید تا سیم از کشش زیاد پاره نشود. اگر فرکانس سیم پس از کوک کردن چند سِنت (سانت) موسیقی با اصل آن در تیونر تفاوت داشته باشد ایرادی نیست. حد مجاز این اختلاف معمولا بین 5 تا 10 سانت موسیقایی است. تیونرهای خارجی (مثلا TunerT1) هفت نت اصلی، دو=C، ر=D، می=E، فا=F، سل=G، لا=A، سی=B را با حروف انگلیسی نشان می‌دهند.

نوانس یا ویبراتو به معنای درجه شدت و ضعف در یک نغمه (نت) پیوسته موسیقی است، یعنی هرگاه یک صوت شروع می‌شود قبل از آنکه تمام شود شدت صدا کم و زیاد شود. نوانس لرزش صدا یا حالت دادن به صوت است. این‌کار در آواز ایرانی به کمک تربیت حجره یا در مواردی کمک گرفتن از زبان و دهان انجام می‌شود. در سنتورنوازی به کمک کم و زیاد کردن شدت نواخت مضراب‌های راست و چپ در ریز، تحریر یا شلال، در تارنوازی، سه‌تارنوازی و کمانچه‌نوازی به کمک لغزش دست چپ روی دسته ساز و کمی هم استفاده از لغزش مضراب (یا کمان) روی ساز با دست راست، در تمبک‌نوازی (به شیوه مدرن) با کم و زیاد کردن فشار یک دست روی پوست (یا حرکت دادن دست در شعاع) و حرکت دادن یا ضربه زدن به پوست با دست دیگر و در نی‌نوازی بیشتر به کمک کم و زیاد کردن مقدار هوای وارد شده به ساز به کمک گلو و لب‌های نوازنده. از دیدگاه موسیقیدانان، انجام بیش از حد نوانس در جملات موسیقی ایرانی ممکن است در کیفیت زیبایی‌شناسانه موسیقی تأثیر منفی داشته باشد.

به طور کلی در موسیقی هر نیم پرده برابر با 100 سِنت (سانت) موسیقی است. علاوه بر آن در موسیقی ایرانی فاصله دیگری وجود دارد که به ربع پرده شهرت یافته است. این فاصله با توجه به نام آن باید 50 سنت باشد، اما در سازهای ایرانی معمولا 44 سنت کوک می‌شود، یعنی 6 سنت کمتر از ربع پرده. بنابراین اگر از فرکانس هر نت بکار (طبیعی) 44 سنت کم کنیم، ربع پرده بم‌تر یا کُرُن آن بدست می‌آید و اگر 44 سنت به فرکانس آن اضافه کنیم ربع پرده زیرتر یا سُری آن بدست می‌آید. مفهوم کُرُن و سُری توسط علی‌نقی وزیری وقتی که موسیقیدانان ایرانی با تئوری موسیقی غربی آشنا شدند برای نشان دادن ربع پرده منهای یک کُما تعریف شد و در حال حاضر به عنوان قرارداد در میان موسیقیدانان معمول است.

سطوح آموزش موسیقی معمولا به سه دوره مقدماتی (مبتدی)، متوسطه و عالی (حرفه‌ای) تقسیم می‌شوند و کتب آموزشی، کلاس‌ها و یا فیلم‌های آموزشی معمولا بر این اساس طبقه‌بندی شده و به هنرجویان ارایه می‌شود. تداوم و پیوستگی در یادگیری موسیقی، متوسط ساعات تمرین روزانه، آشنایی به تئوری موسیقی، آشنایی به ردیف موسیقی ایرانی، اطلاعات عمومی از تاریخ موسیقی ایرانی و موسیقیدانان از جمله شاخص‌های سنجش سطح نوازندگی اشخاص است.

سطح مبتدی: هنرجویانی که حداکثر بتوانند سه قطعه با ساز بنوازند، نت‌ها را روی ساز پیدا کنند و بین یک هفته تا 3 ماه آموزش موسیقی دیده باشند، مبتدی محسوب می‌شوند. افرادی که به یادگیری نوازندگی علاقه داشته و در آستانه شروع یادگیری هستند نیز در این سطح طبقه‌بندی می‌شوند.

سطح متوسطه: هنرجویانی که یکی از کتب معمول آموزش موسیقی یا یکی از دوره‌های آموزشی سازگاه برای سطح مبتدی را به اتمام رسانده باشند، تا حدودی به ارزش زمانی نت‌ها، کسر میزان، کوک ساز، تعدادی از تکنیک‌های مضرابی، تعدادی از گوشه‌های ردیف موسیقی، تعدادی از فرم‌های موسیقی مانند چهارمضراب، پیش‌درآمد، تصنیف و … آشنایی داشته باشند، سطح متوسطه محسوب می‌شوند.

موسیقی ایرانی شامل هفت دستگاه به نام‌های شور، سه‌گاه، چهارگاه، راست پنج‌گاه، ماهور، همایون و نوا است. دستگاه شور چهار آواز به نام‌های ابوعطا، بیات‌تُرک (بیات‌زند)، دشتی، افشاری دارد و دستگاه همایون یک آواز به نام بیات اصفهان دارد. آواز بیات‌کُرد (کُردی بیات) ادامه دستگاه شور است و معمولا جزو آوازهای شور محسوب نمی‌شود. فواصل آواز افشاری نیز به گونه‌ایست که برخی معتقدند که باید این آواز در دستگاه سه‌گاه در نظر گرفته شود. مجموعه این دستگاه‌ها و آوازها که هریک از تعدادی قطعه موسیقی یا “گوشه” تشکیل شده‌اند، ردیف موسیقی ایران نام دارد.

مطالعه بیشتر: بررسی اجمالی روایت‌های مختلف ردیف موسیقی ایران

در حدود سال‌های حیات درویش‌خان، موسیقی معمول شامل قطعات آوازی، چهارمضراب، رِنگ، آواز ضربی و تصنیف بود. در درجه اول، ردیف آوازها بود که نوازنده‌ای می‌نواخت و آوازخوان همان را می‌سرایید چون وزن مشخص نداشت، امکان همراهی چند نوازنده نبود. بعضی از خوانندگان که ضرب می‌گرفتند، یک آوازی می‌خواندند که وزن داشت و آن را آواز ضربی می‌نامیدند. به این ترتیب که وزن معینی را در نظر می‌گرفتند و غزلی را روی گوشه‌های مهم ردیف می‌خواندند. وزن معمولا 6/8 بود. ضربی‌ها که شامل تصنیف و رِنگ بود را چند نوازنده می‌توانستند با هم بنوازند.

تصنیف‌های معمول از شیدا بود و هر دستگاه رِنگ مخصوص خود را داشت مانند ضرب اصول شور، حربی ماهور، دلگشا سه‌گاه، لزگی و حاشیه در چهارگاه، فرح در همایون، فرح‌انگیز در بیات اصفهان و شهرآشوب در چهارگاه و شور. برخی گوشه‌های ضربی در میان آوازهای دستگاه‌ها هم بود مثل کُراوغلی در مقدمه ماهور، ساقی‌نامه ماهور، صوفی‌نامه اصفهان، نستوری نوا، گریلی شور و کرشمه در اغلب آوازها، زنگوله و نغمه در راست پنج‌گاه و چهارپاره حجاز در ماهور. گذشته از نغمات فوق، چهارمضراب هم معمول بود که زمینه آن از یک برداشت کوچک به نام پایه شروع می‌شده و در پرده‌های مختلفِ آواز پرورش می‌یافته و به زیر و بم می‌رفته است. پس از مشروطیت و به واسطه آزادی اجتماعات و تشکیل ارکسترهای بزرگ‌تر و شنونده‌های بیشتر، پیش‌درآمد هم در ابتدای موسیقی ارکسترها اضافه شد. (سرگذشت موسیقی ایران، روح‌الله خالقی، ج1ص244)

یکی دیگر از فرم‌های موسیقی تیکه یا تکه است. هر دستگاه از چندین مُد اصلی تشکیل شده که یوسف فروتن به آن شاه گوشه و عبدالله دوامی آنرا تیکه نامیده است. (تحلیل ردیف، طلایی، ص 11) تیکه قسمتی از دستگاه یا آواز است که در آن درآمد، شعر، تحریر و فرود وجود داشته باشد، مانند دلکش، رضوی. ولی در گوشه (که امروزه به تمام قطعات بزرگ و کوچک گفته می‌شود) درآمد، فرود وجود ندارد. (هفت دستگاه موسیقی ایران، مجید کیانی ص 43). هرمز فرهت تکه را به دو قسمت ریتمیک و غیر ریتمیک تقسیم کرده و شامل مواردی دانسته که در دستگاه‌های مختلف می‌توانند اجرا شوند از جمله کرشمه و بسته‌نگار در دسته ریتمیک و مثنوی و حزین در دسته غیرریتمیک (دستگاه در موسیقی ایرانی، هرمز فرهت، ص 174).

در برخی منابع مقدمه نیز به عنوان فرمی جداگانه دسته‌بندی شده و در برخی کتب نیز قطعات با عنوان مقدمه وجود دارد. مقدمه دارای وزن ریتمیک است و شباهت زیادی به پیش‌درآمد دارد، اما خلاصه‌تر است.

تألیف و تصنیف، علاوه بر معنای خاصی که در جمع‌آوری مطالب و نگارش کتب داشته، در مورد ترکیب کردن و ساختن آهنگ‌ها نیز به‌کار رفته است. در موسیقی، تصنیف عبارت از آهنگ‌های کوتاهی است که همواره با شعر توام بوده و کلمات آن روی مضامین خاصی ساخته شده و گاهی هم از حوادث و اتفاقات زمانه بحثی مختصر کرده و جنبه انتقادی داشته است. (سرگذشت موسیقی ایرانی، روح‌الله خالقی، ج1ص299)

مجموعه تصنیف‌های موسیقی ایران در سازگاه

ردیف موسیقی عبارت است از مجموعه‌ای از قطعات موسیقی (گوشه) که روایت‌های مختلفی از موسیقیدانان از آن وجود دارد. از قول روح‌الله خالقی، ردیف مجلسی یعنی “کاملا قابل شنیدن” و خلاصه شده‌ای است از ردیف موسیقی “قدیم” که برای نواختن در یک مجلس مناسب است و تعداد گوشه‌های کمتری دارد. (سرگذشت موسیقی ایران، روح‌الله خالقی، ج3ص38)

روایت‌های مختلف ردیف موسیقی

یک پرده 9 کُما و یک کما 23.46 سِنت است. بنابراین یک پرده 200 سنت، نیم پرده 100 سنت و ربع پرده (در موسیقی ایرانی) حدود 44 سنت است. بین همه هفت نت 200 سنت فاصله است بجز می تا فا و سی تا دو که 100 سنت است. بنابراین یک اکتاو یا همان هفت نت در موسیقی 1200 سنت است. از طرف دیگر هر 1 هرتز برابر با 4 سنت است و در نتیجه 6 هرتز برابر با تقریبا یک کما است. هنگام کوک کردن یک ساز تشخیص فاصله یک کما، که موجب ناکوک شنیده شدن یک نت می‌شود، برای هنرجویان کمی مشکل است و باید از تیونر کمک بگیرند.

رپرتوار مجموعه‌ای از قطعات موسیقی است که یک موسیقیدان اجرا کرده یا آن را در برنامه آموزشی خود تدریس می‌کند. معادل فارسی رپرتوار، کارگان در نظر گرفته شده است. ردیف موسیقی ایرانی، نوعی کارگان است.