چهارمضراب در سنتورنوازی

چهارمضراب در سنتورنوازی

یادداشت، نوید مسجدی

چهارمضراب در سنتورنوازی و به طور کلی در موسیقی ایرانی کاربرد فراوانی دارد. در این مطلب ابتدا به تاریخچه، تعریف و انواع چهارمضراب به صورت مختصر اشاره می‌شود. همچنین وزن، نحوه اجرای چهارمضراب و کارکرد آن در موسیقی ایرانی مورد بررسی اجمالی قرار می‌گیرد. سرانجام با توجه به اینکه پایه چهارمضراب اهمیتی ویژه دارد، انواع پایه چهارمضراب در کارگان آموزش سنتور بررسی می‌شود.

تعریف چهارمضراب

این طور که به نظر می‌رسد چهارمضراب نخست در مکتب تارنوازی بوجود آمده و روی چهار سیم تار نواخته می‌شده، یک پایه تکرار شونده دارد، کوتاه، تکنیکی، بدون کلام، موزن، سیال، سریع و سازی است. [2، 4 و 5]

اختلاف نظرهایی درباره ریشه چهارمضراب وجود دارد. از جمله اینکه ممکن است کلمه چهارمضراب از سرعت اجرای قطعه برآمده باشد، گویی چهار نوازنده می‌نوازند. یا اینکه چهار، عددی نمادین است، چون انواع دیگری از چهارمضراب هم از قدیم برجای مانده است که لزوما چهار مضراب (ضربه) در پایه آن ندارند. یا اینکه در چهارمضراب، مضراب باید حتما به چهار سیم بخورد. [2 و 4] بابک خضرایی سه‌مضراب و دو مضراب را مرتبط با فن اجرا دانسته و از دسته چهارمضراب‌ها نمی‌داند. حال آنکه برخی از موسیقیدانان دومضراب و سه‌مضراب  را از انواع فرم چهارمضراب می‌دانند.

وزن چهارمضراب

چهارمضراب‌ها اغلب با کسر میزان 6/16 و برخی اوقات با 6/8 و 3/8 نشان داده می‌شوند. از مجموع 13 نوع چهارمضراب که در ردیف موسی معروفی آمده، 11 مورد در میزان 6/16 و یکی در 6/8 و یکی در 3/8 است. همچنین در ردیف سنتور ابوالحسن صبا از 21 نوع چهارمضراب، 12 تا 6/16، 4 مورد 3/8، مابقی در میزان 7/8، 6/8 و 2/4 است. [4] از لحاظ تندا (تمپو)، چهارمضراب سریع‎‌ترین فرم اجرایی موسیقی ایرانی است. [2]

نکته دیگر درباره وزن چهارمضراب، نحوه همراهی با آن در موسیقی است. در این مورد نیز اختلاف نظر‌های وجود دارد. به گفته عبدالله دوامی چهارمضراب قطعه‌ای است ضربی که بدون همراهی تنبک نواخته می‌شود. [4] اما داریوش صفوت معتقد است مطلوب‌ترین شکل اجرای چهارمضراب آن است که یک ساز کوبه‌ای یک ساز زخمه‌ای را همراهی کند.

تاریخچه چهارمضراب

تاریخ معمول شدن چهارمضراب با شکل امروزی آن نامشخص است، اما فرم‌های مشابه آن در رسالات کهن موسیقی ایرانی اشاره شده است. خالقی چهارمضراب را یکی از انواع فرم‌های موسیقی ایرانی دانسته که در زمان درویش‌خان معمول بوده است. [2 و 3] همچنین در رساله کنزالتحف (قرن 8 قمری) به دو نوع چهارمضراب برای عود (ساز معمول در آن زمان) اشاره شده است: “یک و دو” یک مضراب بر وتر بم و دو مضراب بر وتر مثنی یا “رفتار کبک” یک مضراب بر وتر بم و یک مضراب بر وتر مثنی. یا عبدالقادر مراغی درباره فرمی به نام “ترجیع” و انواع آن مطالبی دارد. [1 و 2] شرحی که در رسالات مراغی آمده با منطق پایه چهارمضراب‌های امروزی مشابهت دارد. چند مضراب روی نت‌های مختلف و یک مضراب روی سیم واخوان و به صورت تناوبی و تکرار شونده.

موضوع دیگر درباره ساز‌هایی است که با آن چهارمضراب نواخته می‌شود. با توجه به ساختار چهارمضراب و بحث‌های پیرامون آن، تا همین اواخر اجرای چهارمضراب با تار و سنتور بیش از بقیه سازها معمول بوده و ابوالحسن صبا از اولین کسانی است که چهارمضراب‌هایی برای سازهای آرشه‌ای (ویولن) می‌نویسد و در دوران معاصر چهارمضراب با همه سازها نواخته می‌شود. [1، 6]

ساختار چهارمضراب

عنصر اصلی سازندۀ چهارمضراب، پایه نام دارد. پایه معمولا روی نت شاهد اجرا می‌شود و گردش نغمگی بر اساس پایه بسط می‌یابد. [1، 4 و 5] گاهی پایه و گردش نغمگی به مُد اصلی محدود است و گاهی در مُدهای مختلف با جملات پیچیده، تنوع مضرابی، تغییر وزن و حتی تغییر پایه در مُدهای دیگر همراه است.

گردش نغمگی چهارمضراب تابع فضای مُدال موسیقی دستگاهی است و وزن آن همان وزن پایه یا دگره‌ای از آن به همراه جملات رابط است. بنابراین هویت چهارمضراب کاملاً با پایۀ آن شناخته می‌شود. [2] چهارمضراب‌ها در قدیم (در قاجار) معمولا بین 10 ثانیه تا 2 دقیقه بوده‌اند. اما اخیرا چهارمضراب‌های طولانی‌تری هم ساخته شده است.

انواع چهارمضراب

چهارمضراب‌ها به دو نوع قابل تقسیم هستند، فرم ساده، فرم بسط یافته.

نوع اول چهارمضراب: شامل پایه، گردش نغمگی محدود در یکی دو مُد از دستگاه، کوتاه و با تندای (تمپو) نسبتا زیاد، بدون تغییر در وزن و پایه، با تنوع محدود جمله‌بندی است و بقیه نغمه‌ها با الهام از پایه بسط می‌یابند. [2 و 4] از این نوع چهارمضراب بیشتر در ردیف‌های موسیقی (کارگان آموزشی موسیقی ایرانی)، صفحات گرامافون ضبط شده و اجراهای قدیمی از موسیقیدانان یافت می‌شود. این نوع را در اینجا چهارمضراب‌های قاجاری می‌نامیم.

نوع دوم چهارمضراب: شامل پایه، گردش نغمگی به همه مُدهای دستگاه، نسبتا بلند، با تندای متوسط یا زیاد، احیانا تغییر در وزن و پایه، تأکید بیشتر بر تکنیک اجرا، تنوع در جمله‌بندی و استفاده از جملات غیرمرتبط با پایه (اما در همان چارچوب) است. از این نوع چهارمضراب در ردیف‌های مجلسی، موسیقی متأثر از رادیو و ساخته‌های موسیقیدانان معاصر یافت می‌شود. شروع ساخت این نوع چهارمضراب را از حبیب سماعی و ابوالحسن صبا و از دوران مشروطه می‌دانند. [نک 1 و 5] این نوع را در اینجا چهارمضراب‌های معاصر می‌نامیم.

کارکرد چهارمضراب

در ردیف موسیقی، چهارمضراب معمولا در ابتدا یا پس از هر یک از مُدهای یک دستگاه اجرا می‌شود. به عنوان مثال چهارمضراب‌های سه‌گاه در درآمد (مُد اصلی)، زابل و مخالف اجرا می‌شوند. علاوه بر درآمد (ابتدای هر دستگاه)، در اواسط اجرا هنگامی که چند آواز نواخته می‌شود، امکان اجرای یک چهارمضراب سریع و کوتاه وجود دارد. برخی چهارمضراب‌ها در سه‌تارنوازی‌های هرمزی، فروتن یا صبا وجود دارد که بسیار کوتاه (کمتر از 30 ثانیه) و بسیار سریع نواخته شده‌اند. چهارمضراب برخلاف پیش‌درآمد که در ابتدا و رِنگ که در انتهای اجرا نواخته می‌شوند، جایگاه سیالی در طول یک اجرا دارد. ضمن اینکه پیش‌درآمد و رِنگ غالبا گروهی نواخته می‌شوند، اما چهارمضراب به صورت تکنوازی اجرا می‌شود. [2]

چهارمضراب برای ایجاد تنوع در اجرا، ایجاد هیجان در شنونده، یا استراحت خواننده نیز اجرا می‌شود. چهارمضراب همچنین فرصتی است برای نوازنده تا توانایی تکنیکی و تسلط خود به ساز را اثبات کند. [2] علاوه بر اجرای چهارمضراب‌های از پیش ساخته شده، نوازنده می‌تواند چهارمضراب‌های بسیار ساده و کوتاهی در لحظه خلق کند. این کار با اتکا به پایه چهارمضراب می‌تواند در لحظه اجرا و به صورت بداهه، انجام شود.

ویژگی‌های پایه چهارمضراب

پایه، بنیاد چهارمضراب است. بابک خضرائی 6 ویژگی برای پایه چهارمضراب برشمرده است: ریتم خاص و تکرار شونده، تأکید بر نت‌های درجات مهم، تنوع رنگ صوتی، دینامیک، وسعت صوتی و ارزش زمانی پایه. [1] در بخش بعدی، پایه چهارمضراب در سنتورنوازی مورد بررسی قرار می‌گیرد و این ویژگی‌ها نیز در اجرای چهارمضراب‌ها با سنتور مورد سنجش قرار می‌گیرد.

در این بخش پایه چهارمضراب در سنتورنوازی و به طور ویژه در کارگان آموزشی سنتور مورد بررسی قرار می‌گیرد. کتاب‌ها و ردیف‌هایی که در آموزش سنتور بیشتر معمول است شامل: دستور سنتور، شیوه سنتورنوازی و خودآموز سنتور در سطح مبتدی، کتاب دوره ابتدایی سنتور در سطح متوسطه و کتاب دوره‌های سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا در سطح عالی هستند. همچنین، ردیف میرزاعبدالله به روایت نورعلی برومند و اجرای مجید کیانی نیز جزو منابع معمول در آموزش سنتور است. به علاوه، به دلیل مشابهت برخی چهارمضراب‌ها با چهارمضراب‌های نقل شده از حبیب سماعی و هم به دلیل اهمیت نقش او در سنتورنوازی، چهارمضراب‌های نقل شده در کتاب ضربی‌های حبیب سماعی نیز بررسی شده است.

ویژگی‌های پایه چهارمضراب در سنتورنوازی

مجموع چهارمضراب‌ها در منابع آموزشی مذکور 68 چهارمضراب است. بیشتر این چهارمضراب‌ها از نوع چهارمضراب قاجاری (نوع اول) هستند که نشان از تسلط این نوع از چهارمضراب در برنامه آموزشی دارد. تعدادی از این چهارمضراب‌ها پایه یکسان دارند و تعدادی دیگر با آنکه به نظر مشابه می‌رسند اما حالتی کاملا متفاوت دارند. دسته‌بندی پایه چهارمضراب‌ها آموزش آن‌ها را ساده‌تر می‌کند. ضمن اینکه مقایسه چهارمضراب‌هایی که پایه مشابه دارند، می‌تواند هنرجو را با نحوه بسط و تغییر جملات موسیقی و حتی نحوه مُدگردی آشنا کند. ویژگی‌هایی که در مطالعه پایه چهارمضراب در سنتورنوازی مد نظر قرار گرفته به این شرح است:

• دینامیک و ترتیب مضراب راست و چپ: ممکن است ترتیب مضرابی عوض شود ولی حالت پایه و صدایی که به گوش می‌رسد همان باشد. (مورد 2)
• ارزش زمانی نت‌ها: ممکن است تغییر یک چنگ به دولاچنگ ساختار پایه را به طور کامل دگرگون کند. (مورد 1)
• تعداد میزان‌های پایه: تفاوت در برخی پایه‌ها یک دولاچنگ اضافه در انتهای پایه است. (مورد 14)
• تندا (تمپو): ممکن است تغییر تندا موجب تغییر بنیادی پایه چهارمضراب شود.، چون می‌تواند بر حالت و شدت مضراب تأثیر غیرمستقیم داشته باشد. (مورد 6)
• تغییر وزن: دو وزن متفاوت ممکن است حالتی مشابه در پایه چهارمضراب پدید آورند. (مورد 5)
• آکسان و شدت نواخت: برخی پایه چهارمضراب‌ها تعداد بیشتری پاملخی دارند، اما فقط یک راست در پایه شنیده می‌شود. (مورد 15)
• تبدیل راست چپ چپ به پاملخی: تبدیل به پاملخی بر وزن و سرعت تأثیر می‌گذارد اما ممکن است حالت پایه همچنان حفظ شود. (مورد 2)

تغییر در هر یک از این ویژگی‌ها ممکن است بنیان پایه چهارمضراب را به طور کلی دگرگون سازد. برعکس، حالاتی وجود دارد که یک یا چند ویژگی در چهارمضراب عوض شده، اما ماهیت پایه همچنان تغییر نیافته مانده است. با توجه به این پیچیدگی، هدف در اینجا ارایه دسته‌بندی یا طبقه‌بندی از پایه چهارمضراب‌ها نبوده است. فقط پایه‌هایی که عینا یکسان نوشته می‌شوند یا با تغییر بسیار اندک، به همان حالت شنیده می‌شود در یک دسته قرار گرفته است. توضیح آخر اینکه در نمونه‌های زیرین هرجا در پایه نت چنگ آمده با علامت (،) از مضراب بعدی جدا شده است.

1- پایه چهارمضراب راست چپ چپ راست چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا در سه‌گاه، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این چهارمضراب از نوع قاجاری یا اول است، یعنی ساده (تنوع نغمگی اندک)، کوتاه (40 ثانیه) و تقریبا بدون مُدگردی است و با تندای (تمپو) زیاد اجرا می‌شود. پایه چهارمضراب ابتدا به صورت راست چپ چپ راست چپ است، اما ممکن است در میانه اجرای چهارمضراب، پایه به راست چپ چپ راست چپ چپ و هم با سرعت بیشتر به پاملخی پاملخی تبدیل شود. این چهارمضراب در سنتورنوازی بسیار معمول است. نمونه‌های پایه چهارمضراب:

• چهارمضراب سه‌گاه، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا (و در کتاب خودآموز سنتور حسین صبا)، کسر میزان 6/16، سرعت 199. این چهارمضراب در آلبوم ضربی‌های حبیب سماعی مجید کیانی نیز اجرا شده است. در آنجا به روایت نورعلی برومند و به حبیب سماعی منسوب شده است.
• چهارمضراب عشاق دشتی، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، سرعت 192.
• چهارمضراب شکسته بیات‌ترک، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، سرعت 200.
• چهارمضراب چهارگاه، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، سرعت 192.
• چهارمضراب بیات‌ترک، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور (و کتاب دستور سنتور – درس 23)، کسر میزان 6/8، سرعت 122 (40).
• چهارمضراب دشتی، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور (و کتاب دستور سنتور – درس 25)، کسر میزان 6/8، سرعت 116 (40).

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، سه‌گاه

نمونه تغییر یافته این پایه به صورت راست چپ چپ راست چپ چپ اجرا می‌شود. این نوع پایه شباهت زیادی به راست چپ چپ راست چپ دارد. نمونه‌های پایه چهارمضراب:

• چهارمضراب زابل سه‌گاه، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 6/16، سرعت 132.
• چهارمضراب مغلوب چهارگاه، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 6/16، سرعت 152.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، زابل سه‌گاه

نمونه تغییر یافته دیگر این پایه، چهارمضراب کردبیات اثر پرویز مشکاتیان است که پشنگ کامکار آن را در کتاب شیوه سنتورنوازی برای هنرجویان سطح مبتدی ساده کرده است. در این نمونه، پایه چهارمضراب با چهار ترتیب مضرابی مختلف نواخته می‌شود که در عکس زیرین مشخص است. به علاوه در جایی دو دولاچنگ به یک چنگ تبدیل می‌شود که در انتهای خط حامل در عکس زیرین نشان داده شده است. در مجموع پایه چهارمضراب در این نمونه با پنج ترتیب مضرابی مختلف نواخته می‌شود. ساختار این چهارمضراب از نمونه قبلی (چهارمضراب سه‌گاه) پیچیده‌تر و تغییر در ترتیب مضراب، جمله‌بندی و سرعت حین اجرا وجود دارد.

اجرای نوید مسجدی (آموزشی)، بیات‌کرد شور

آموزش چهارمضراب کردبیات از کتاب شیوه سنتورنوازی

2- پایه چهارمضراب راست، چپ راست چپ چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره ابتدایی سنتور در شهناز شور، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این چهارمضراب از نوع دوم چهارمضراب‌ها (معاصر) محسوب می‌شود. زمان آن نسبتا طولانی است و تنوع نغمات و حرکت در مُدهای مختلف دارد. نحوه مضراب‌گذاری پایه چهارمضراب به صورت راست، چپ راست چپ چپ است. پایه چهارمضراب در نمونه‌های مختلف در زمان‌بندی و ترتیب (دیکته) مضرابی متفاوت است. این پایه چهارمضراب در سنتورنوازی از جمله پایه چهارمضراب‌های معمول است. نمونه‌های پایه چهارمضراب:

• چهارمضراب شهناز شور، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 6/16، سرعت 116.
• چهارمضراب اصفهان، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، کسر میزان 6/16، سرعت 120.
• چهارمضراب حسینی شور، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، (با یک راست اضافه در انتهای پایه)، کسر میزان 6/16، سرعت 108.
• چهارمضراب 1 راست‌وپنجگاه، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، (با یک راست چپ اضافه در ابتدا و یک راست اضافه در انتهای پایه)، کسر میزان 6/16، سرعت 168.
• چهارمضراب عراق افشاری، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، (با یک راست چپ اضافه در ابتدا و یک راست اضافه در انتهای پایه)، کسر میزان 6/16، سرعت 126.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، شهناز شور

نمونه تغییر یافته پایه، چهارمضراب بیات‌ترک توسط مجید کیانی در آلبوم ضربی‌های حبیب سماعی اجرا شده است. این چهارمضراب در این آلبوم ساخته حبیب سماعی و از مهدی ناظمی نقل شده است. در اینجا راست چپ چپ در انتهای پایه به صورت سه بر دو (پاملخی) اجرا شده است. بنابراین اگر چه نت مشابه است، اما حالت چهارمضراب تا حدودی تفاوت دارد. تصویر پایه از کتاب ضربی‌های حبیب سماعی، شهاب منا نقل شده است.

اجرای مجید کیانی در آلبوم ضربی‌های حبیب سماعی، بیات‌ترک

آموزش چهارمضراب بیات ترک حبیب سماعی

در نمونه‌های تغییریافته دیگر، تفاوت در ترتیب مضرابی است. این تغییر به صورت راست، چپ راست راست چپ است. از این نوع تغییر چندین چهارمضراب وجود دارد. نمونه‌های پایه چهارمضراب:

• چهارمضراب نوا، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی، (با یک راست چپ اضافه در ابتدا و یک راست اضافه در انتهای پایه).
• چهارمضراب نوا، کتاب دوره‌های سنتور استاد ابوالحسن صبا، (با یک راست چپ اضافه در ابتدا و یک راست اضافه در انتهای پایه)، کسر میزان 6/16، سرعت 168.
• چهارمضراب عشاق نوا، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی، (به صورت راست راست چپ راست، چپ)، حدود 10 ثانیه.
• چهارمضراب همایون، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی، (به همراه یک چپ دولاچنگ زینت در انتهای پایه).
• چهارمضراب عشاق راست‌پنجگاه، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی، حدود 10 ثانیه.
• چهارمضراب بیات اصفهان، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، (با یک راست چپ اضافه در ابتدا و یک راست اضافه در انتهای پایه)، کسر میزان 6/16، سرعت 116.
• چهارمضراب دشتی، کتاب دوره‌های سنتور استاد ابوالحسن صبا، (با یک راست چپ اضافه در ابتدای پایه)، کسر میزان 6/16، سرعت 184.
• چهارمضراب افشاری، کتاب دوره‌های سنتور استاد ابوالحسن صبا، کسر میزان 6/16، سرعت 176.
• چهارمضراب داد بیات‌ترک، کتاب دوره‌های سنتور استاد ابوالحسن صبا، کسر میزان 6/16، سرعت 168.

اجرای مجید کیانی در آلبوم هفت دستگاه موسیقی ایران، نوا

نمونه تغییر یافته دیگر در ترتیب مضرابی:

• چهارمضراب حجاز ابوعطا، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، ترتیب راست، راست چپ راست چپ، کسر میزان 3/8، سرعت 60.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، حجاز ابوعطا

3- پایه چهارمضراب راست، چپ، چپ چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره‌های سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا در شور، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

نحوه مضراب‌گذاری پایه چهارمضراب به صورت راست، چپ، چپ چپ است. اما بررسی نمونه‌های مختلف نشان می‌دهد که پایه به پاملخی، پاملخی (راست چپ چپ راست چپ چپ) که همه ضربه‌ها دولاچنگ است نیز تبدیل می‌شود. یعنی هر میزان تبدیل به شش ضربه شده که دو تا راست در آن وجود دارد. در حالی که پایه اصلی فقط یک راست دارد. نمونه‌های پایه چهارمضراب:

• چهارمضراب شور، دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا (و کتاب خودآموز سنتور حسین صبا – ص 28)، کسر میزان 3/8، سرعت 88 (126).
• چهارمضراب سه‌گاه، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی.
• چهارمضراب سه‌گاه، کتاب دوره ابتدایی سنتور از فرامرز پایور (و کتاب دستور سنتور – درس 34)، کسر میزان 6/8، سرعت 120 (50).
• چهارمضراب باوی همایون، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی.

آموزش چهارمضراب سه‌گاه از کتاب دوره ابتدایی سنتور

اجرای مجید کیانی در آلبوم هفت دستگاه موسیقی ایران، سه‌گاه

در نمونه تغییریافته، پایه به صورت راست، راست (جفت)، راست چپ اجرا می‌شود. در ادامه پایه به راست چپ راست راست چپ راست تبدیل می‌شود.

• چهارمضراب چهارگاه، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 3/8، سرعت 160.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، چهارگاه

در نمونه تغییریافته دیگر، پایه تبدیل به راست، راست چپ راست چپ ‌می‌شود.

• چهارمضراب دلکش ماهور، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 3/8، سرعت 88.
• چهارمضراب ماهور، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 3/8، سرعت 72.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، ماهور

4- پایه چهارمضراب راست، چپ، پاملخی

نت پایه چهارمضراب از کتاب خودآموز سنتور حسین صبا در شور، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این چهارمضراب از نوع دوم است، یعنی طولانی و نسبتا پیچیده است و در مُدهای مختلف شور حرکت می‌کند. نحوه مضراب‌گذاری پایه این چهارمضراب به صورت راست، چپ، راست چپ چپ (پاملخی) است. نمونه‌های پایه چهارمضراب:

• چهارمضراب شور حبیب سماعی، کتاب خودآموز سنتور حسین صبا (و کتاب ضربی‌های حبیب سماعی شهاب منا)، کسر میزان 3/8، سرعت 69. اجرای فرامرز پایور و مجید کیانی از آن در دست است و نت آن در کتاب‌های خودآموز سنتور حسین صبا و ضربی‌های حبیب سماعی شهاب منا آمده است. اجرای فرامرز پایور حدود 3 دقیقه و اجرای مجید کیانی از این چهارمضراب 3.20 دقیقه است.
• چهارمضراب مخالف سه‌گاه، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، سرعت 184.
• چهارمضراب بیات‌ترک اثر پشنگ کامکار، کتاب شیوه سنتورنوازی.

آموزش چهارمضراب بیات‌ترک از کتاب شیوه سنتورنوازی

اجرای فرامرز پایور در آلبوم چهارگاه – شور، به یاد حبیب سماعی، شور

اجرای مجید کیانی در آلبوم ضربی‌های حبیب سماعی، نقل از حسین صبا و قباد ظفر، شور

آموزش چهارمضراب شور حبیب سماعی

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، مخالف سه‌گاه

5- پایه چهارمضراب راست چپ، راست، راست

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره ابتدایی سنتور در بیات‌ترک، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

نحوه مضراب‌گذاری پایه چهارمضراب به صورت راست چپ، راست، راست است. در نوع دیگر آن، راست آخر تبدیل به پاملخی می‌شود. بنابراین پایه به صورت راست چپ، راست، پاملخی نیز اجرا می‌شود.

• چهارمضراب شکسته بیات‌ترک، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 3/8، سرعت 126.
• چهارمضراب ابوعطا، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، کسر میزان 3/8، سرعت 152.
• چهارمضراب حجاز ابوعطا، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، کسر میزان 3/8، سرعت 152.
• رِنگ شهرآشوب، کتاب دستور سنتور فرامرز پایور (درس 27)، کسر میزان 3/4، سرعت 66. (برخی معتقدند پایه رِنگ شهرآشوب نوعی چهارمضراب است.)
• رِنگ شهرآشوب، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی. پایه این رِنگ راست چپ، راست چپ، راست و با ارزش زمانی چهار دولاچنگ و یک چنگ در انتها اجرا می‌شود. پایه این رنگ در کتاب رنگ شهرآشوب در شور فرامرز پایور، با روایت میرزاعبدالله تفاوت دارد.
• چهارمضراب مجلس افروز شور، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی. با این تفاوت که راستِ چنگ انتهایی در پایه می‌تواند به پاملخی (سه بر دو) تبدیل شود.

آموزش چهارمضراب مجلس‌افروز از ردیف میرزاعبدالله

آموزش رِنگ شهرآشوب از کتاب دستور سنتور

اجرای سعید ثابت از آلبوم دوره ابتدایی سنتور، شکسته بیات‌ترک

اجرای مجید کیانی، آلبوم هفت دستگاه موسیقی، مجلس‌افروز شور

6- پایه چهارمضراب راست چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب خودآموز سنتور حسین صبا در سه‌گاه، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

نحوه مضراب‌گذاری پایه چهارمضراب به صورت راست چپ راست چپ راست چپ است. در نوع دیگر آن، راست و چپ اول تبدیل به تریل چنگ (چهارتایی) یا یک ضربه راست چنگ می‌شود. بنابراین پایه به صورت تریل، راست چپ راست چپ استفاده می‌شود.

• چهارمضراب سه‌گاه، کتاب خودآموز سنتور حسین صبا، کسر میزان 3/8، سرعت 80. این چهارمضراب با اجرای مجید کیانی در آلبوم ضربی‌های حبیب سماعی آمده است و در آنجا به روایت مرتضی عبدالرسولی به حبیب سماعی منسوب شده است.

اجرای مجید کیانی در آلبوم ضربی‌های حبیب سماعی، سه‌گاه

در نمونه تغییریافته، پایه به صورت تریل، راست، راست (یا جفت) اجرا می‌شود. در ادامه پایه تبدیل به حالت قبلی یعنی تریل، راست چپ راست چپ می‌شود.

• چهارمضراب مخالف چهارگاه، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 3/8، سرعت 168.

در نمونه تغییریافته دیگر، پایه به صورت تحریر (شامل دو تکیه)، راست، چپ، راست، چپ اجرا می‌شود. در انتها به پایه دو راست و چند سکوت اضافه می‌شود.

• چهارمضراب دشتی (ص 77)، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 6/8، سرعت 108.

7- پایه چهارمضراب چهار راست

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره ابتدایی سنتور در ابوعطا، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

پایه این چهارمضراب شامل سه راست و یک چپ است. اما این ترتیب به راست، چپ، راست، چپ در ابتدای پایه و یا چهار راست در اواسط چهارمضراب تغییر می‌کند.

• چهارمضراب ابوعطا (ص 72)، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 3/4، سرعت 112.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، ابوعطا

8- پایه چهارمضراب راست چپ راست چپ راست

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره ابتدایی سنتور در بیات‌ترک، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این چهارمضراب از نوع دوم محسوب می‌شود. به این دلیل که پایه نقش کمی در گردش نغمگی و تنوع جملات موسیقی دارد. پایه این چهارمضراب شامل راست، چپ، راست، چپ، راست است.

• چهارمضراب بیات‌ترک (ص 74)، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 6/8، سرعت 100.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، بیات‌ترک

9- پایه چهارمضراب راست ریز

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره ابتدایی سنتور در سه‌گاه، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این چهارمضراب از نوع دوم محسوب می‌شود. در چهارمضراب تنوع نغمگی و مُدگردی (تا حدودی) وجود دارد و ریزهای چهارتایی در پایه به تریل تبدیل می‌شوند. پایه این چهارمضراب شامل راست ریز (چهارتایی) است. نمونه‌های پایه چهارمضراب:

• چهارمضراب سه‌گاه (ص 79)، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 3/4، سرعت 88.
• چهارمضراب زابل چهارگاه، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 3/4، سرعت 96.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، سه‌گاه

10- پایه چهارمضراب راست چپ راست راست راست چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره ابتدایی سنتور در افشاری، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

پایه چهارمضراب به صورت راست چپ راست راست راست چپ اجرا می‌شود. در ادامه پایه به یک درمیان راست چپ نیز تبدیل می‌شود.

• چهارمضراب افشاری، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 6/8، سرعت 92.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، افشاری

11- پایه چهارمضراب شش پاملخی

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره ابتدایی سنتور در همایون، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این پایه در واقع شش تک پر قدرت است که با تزیین آن به صورت پاملخی اجرا می‌شود. نحوه مضراب‌گذاری پایه چهارمضراب به صورت شش پاملخی است. یعنی راست چپ چپ، راست چپ چپ، راست چپ چپ، راست چپ چپ، راست چپ چپ.

• چهارمضراب همایون، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 3/4، سرعت 144.

اجرای سعید ثابت از آلبوم دوره ابتدایی سنتور، همایون

12- پایه چهارمضراب راست راست چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره ابتدایی سنتور در بیات اصفهان، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این چهارمضراب از نوع اول چهارمضراب‌هاست. ساختاری ساده دارد و تنوع نغمگی و مُدگردی در آن صورت نمی‌گیرد. پایه این چهارمضراب به صورت راست راست چپ راست راست چپ است.

• چهارمضراب بیات راجع بیات اصفهان، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 6/16، سرعت 132.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، بیات راجع بیات اصفهان

نمونه تغییر یافته، به صورت چپ راست راست چپ راست راست اجرا می‌شود.

• چهارمضراب عشاق دشتی، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 6/16، سرعت 120.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، عشاق دشتی

13- پایه چهارمضراب راست چپ چپ، چپ چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا در بیات‌ترک، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این چهارمضراب از نوع اول چهارمضراب‌هاست. ساختاری ساده دارد و تنوع نغمگی و مُدگردی در آن صورت نمی‌گیرد. اما به دلیل وجود چهار چپ در پایه، اجرای آن دارای پیچیدگی است. پایه این چهارمضراب به صورت راست چپ چپ، چپ چپ است. در ادامه پایه به راست چپ چپ راست چپ چپ تغییر می‌کند.

• چهارمضراب بیات‌ترک، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، کسر میزان 12/16، سرعت 168.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، بیات‌ترک

14- پایه چهارمضراب راست، چپ راست راست چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا در همایون، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

پایه این چهارمضراب به صورت راست، چپ راست راست چپ است. از این نظر به چهارمضراب شماره 3 بسیار شباهت دارد. اما پایه در ادامه سه راست دیگر نیز دارد و پس از آن یک دور پایه تکمیل می‌شود.

• چهارمضراب همایون، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، کسر میزان 6/16، سرعت 104. این چهارمضراب توسط مجید کیانی در آلبوم ضربی‌های حبیب سماعی در همایون اجرا شده است. به روایت مرتضی عبدالرسولی این چهارمضراب به حبیب سماعی نسبت داده شده است.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، همایون

15- پایه چهارمضراب شش راست چپ چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا در ماهور، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

پایه این چهارمضراب به صورت شش راست چپ چپ متوالی است. یکی از پایه چهارمضراب ماهور منسوب به حبیب سماعی به این پایه شباهت دارد.

• چهارمضراب ماهور، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، کسر میزان 9/16، سرعت 160.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، ماهور

16- پایه چهارمضراب راست راست چپ راست چپ راست

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا در چهارگاه، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این چهارمضراب با توجه به پیچیدگی در پایه آن از نوع دوم است. با توجه به کوتاه بودن آن (48 ثانیه) و همینطور اینکه در میانه حصار چهارگاه اجرا می‌شود، احتمالا بر اساس چهارمضرابی از نوع اول (ساده) ساخته و در این کتاب اضافه شده است. پایه این چهارمضراب به صورت راست راست چپ راست چپ راست است. اما تکیه، سکوت دولاچنگ و اتصال هر قسمت پایه با ریز به پایه بعدی، این پایه را از سایر پایه‌های مورد بررسی مجزا می‌کند.

• چهارمضراب حصار چهارگاه، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، کسر میزان 6/8، سرعت 120.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، حصار چهارگاه

17- پایه چهارمضراب راست، چپ راست چپ چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا در راست‌وپنجگاه، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این پایه چهارمضراب ترکیبی از سه پایه چهارمضراب دیگر است. به پایه چهارمضراب‌های شماره 1، 3 و 5 نگاه کنید. پایه چهارمضراب راست، چپ راست چپ چپ – راست چپ راست، راست است. در ادامه  بخشی از آن به راست چپ چپ راست چپ چپ تبدیل می‌شود.

• چهارمضراب 2 راست‌وپنجگاه، کتاب دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، کسر میزان 6/16، سرعت 168.

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره‌های سنتور ردیف ابوالحسن صبا، راست‌وپنجگاه

18- پایه چهارمضراب راست راست راست چپ

نت پایه چهارمضراب از کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور در سه‌گاه، در اینجا به عنوان نمونه آمده است:

این پایه چهارمضراب از ساده‌ترین نوع پایه است و در ردیف میرزاعبدالله چندین مورد از آن وجود دارد. مشابه آن در کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور و کتاب دوره‌های سنتور ابوالحسن صبا با نام سه‌مضراب آمده است. پایه چهارمضراب در مخالف سه‌گاه به صورت راست راست راست چپ آمده است. در ردیف میرزاعبدالله پایه به صورت راست راست راست چپ چپ (یعنی با یک چپ اضافه) و همچنین به صورت راست چپ راست چپ چپ اجرا شده است.

• چهارمضراب اوج بیات کرد، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی، (راست راست راست چپ چپ).
• چهارمضراب مجلس افروز داد ماهور، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی، (راست راست راست چپ چپ).
• سه‌مضراب زابل سه‌گاه، کتاب دوره‌های سنتور ابوالحسن صبا، (راست راست راست چپ چپ)، کسر میزان 2/4، سرعت 100.
• چهارمضراب حصار چهارگاه، ردیف میرزاعبدالله با اجرای مجید کیانی، (راست چپ راست چپ چپ).
• سه‌مضراب مخالف سه‌گاه، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور، کسر میزان 2/4، سرعت 88.
• سه‌مضراب ابوعطا، کتاب دوره ابتدایی سنتور فرامرز پایور (و کتاب دستور سنتور – درس 26)، کسر میزان 2/4، سرعت 132 (44).

اجرای سعید ثابت در آلبوم دوره ابتدایی سنتور، مخالف سه‌گاه

مجید کیانی در آلبوم هفت دستگاه موسیقی ایران، اوج بیات‌کرد

مجید کیانی در آلبوم هفت دستگاه موسیقی ایران، حصار چهارگاه

منابع

1. نگاهی به ساختار و نقش چهارمضراب در موسیقی ایرانی، بابک خضرایی، فصلنامه ماهور، شماره 24، 1383.
2. مدخل چهارمضراب، بابک خضرایی، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
3. سرگذشت موسیقی ایران، روح‌الله خالقی، نشر ماهور.
4. هفت دستگاه موسیقی ایران، مجید کیانی، موسسه سروستاه.
5. سی قطعه چهارمضراب، فرامرز پایور، نشر ماهور.
6. موسیقی ملی ایران، داریوش صفوت و نِلی کارُن، نشر ارس.
7. ضربی‌های حبیب سماعی، شهاب منا، نشر خنیاگر.
8. دوره‌های سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا، به کوشش فرامرز پایور، نشر ماهور.
9. دوره ابتدایی سنتور، فرامرز پایور، نشر ماهور.
10. دستور سنتور، فرامرز پایور، نشر ماهور.
11. خودآموز سنتور، حسین صبا، نشر سرود.
12. شیوه سنتورنوازی، پشنگ کامکار، نشر هستان.

توضیحات

1. ترتیب مضرابی یا دیکته مضراب، همان ترتیب و توالی راست و چپ‌ها در موسیقی ایرانی است.
2. مُد در اینجا معادل مفاهیمی مثل مایه، کوک، دانگ، آواز یا مقام استفاده شده است.
3. گردش نغمگی، منظور حرکت جملات موسیقی یا موتیف‌ها در فضای مُدال دستگاه‌های موسیقی ایرانی است.