آشنایی با دستگاه سه گاه

یادداشت، نوید مسجدی

سه‌گاه یکی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی است. برای آشنایی با دستگاه سه گاه ابتدا باید فواصل آن را در رساله‌های علمی موسیقی قدیم ایران شناخت. همچنین بررسی و مقایسه تعداد، نام و محتوای گوشه‌های این دستگاه در ردیف‌های مختلف می‌تواند به شناخت آن کمک کند. سرانجام شناخت آثار مشهور موسیقیدانان ایرانی در این دستگاه به درک فواصل، حالات و امکانات آن کمک می‌کند.

گوشه‌های دستگاه سه‌گاه در ردیف موسیقی ایران

بررسی روایت‌های مختلف ردیف موسیقی ایرانی، بدون در نظر گرفتن محتوای گوشه‌ها و فقط بر اساس مقایسه نام‌ها، نشان می‌دهد که گوشه‌های درآمد (مُد اصلی سه‌گاه)، زابل، مخالف، مغلوب، مویه و در برخی روایت‌ها حصار، محتوای اصلی (مُد) دستگاه سه‌گاه را تشکیل می‌دهند.

میرزاعبدالله:

در ردیف به روایت میرزاعبدالله (یکی از معمول‌ترین ردیف‌ها در دوران حاضر)، دستگاه سه‌گاه 21 گوشه دارد. نام گوشه‌ها به ترتیب: چهارمضراب، درآمد، نغمه، کرشمه با مویه، کرشمه، زنگ شتر، زابل، بسته‌نگار، مویه، مخالف، حاجی‌حسنی، بسته‌نگار، مغلوب، نغمه مغلوب، حزین، مویه، رهاب، مسیحی، شاه ختایی، تخت طاقدیس، رنگ دلگشا [8].

موسی معروفی:

ردیف معروفی با توجه به سابقه آن یکی از پر گوشه‌ترین ردیف‌هاست. در این ردیف دستگاه سه‌گاه شامل 33 گوشه است: مقدمه، درآمد اول، درآمد دوم، درآمد سوم، کرشمه، پیش زنگوله، زنگوله، زنگ شتر، زابل (قسمت اول)، بسته‌نگار، زابل (قسمت دوم)، زنگوله، پنجه مویه، آواز مویه، فرود مویه (ادامه زابل)، حصار (قسمت اول تا سوم)، زنگوله، کرشمه، فرود حصار، حُزان، پس حصار، مُعَربِد، مخالف (قسمت اول تا سوم)، حاجی حسنی، بسته‌نگار، مغلوب، نغمه مغلوب، دوبیتی، پر پرستو و کرشمه، حزین، حُزان، مویه، رنگ دلگشا [9]. همانطور که مشخص است زابل، حصار و مخالف بسط زیادی یافته‌اند و به عبارتی این گوشه‌ها را می‌توان از مدهای اصلی سه‌گاه دانست، اگرچه در ردیف میرزاعبدالله که در حال حاضر معمول‌تر است، حصار از سه‌گاه حذف شده است.

آقاحسینقلی:

در ردیف به روایت آقاحسینقلی، دستگاه سه‌گاه 23 گوشه دارد. نام گوشه‌ها به ترتیب: درآمد اول، درآمد دوم، درآمد سوم یا دو درآمد، نغمه، زابل اول، زابل دوم یا بسته‌نگار، مُعَربِد، پیش حصار، پس حصار، چهارمضراب، هفت حصار، زنگوله، مویه حصار، مغلوب، مخالف، بسته‌نگار، نغمه مخالف، حزین، مویه مخالف، حدی، پهلوی، رجز یا ارجوزه، فرود [10]. گوشه‌های حدی، پهلوی، رجز و حصار شباهت‌هایی با دستگاه چهارگاه به روایت میرزاعبدالله دارند.

عبدالله دوامی:

در ردیف آوازی عبدالله دوامی، دستگاه سه‌گاه 8 گوشه دارد: درآمد، زابل، مویه، شکسته مویه، مخالف، نغمه، مغلوب، مثنوی مخالف [11].

محمدصادق سرورالملک:

در کتاب حبیب سماعی و راویان آثار او احتمال وجود یک ردیف به روایت محمدصادق خان بررسی شده که در آن دستگاه سه‌گاه 7 گوشه دارد: درآمد سه‌گاه، عشیران، زابل، مویه، موالف، فرود، پس‌مویه [12]. در میان این نام‌ها عشیران و موالف نسبت به سایر ردیف‌ها (به ویژه ردیف تار) جدید هستند.

علی‌اکبر شهنازی:

در ردیف دوره عالی که علی‌اکبر شهنازی برای تار تنظیم کرده است، دستگاه سه‌گاه حدود 30 گوشه دارد: پیش‌درآمد، چهارمضراب، درآمد اول، درآمد دوم (چهارمضراب، ادامه آواز)، درآمد سوم (چهارمضراب، ادامه آواز)، کرشمه، فرود، چهارمضراب، فرود، حصار و فرود، مویه، چهارمضراب زابل، زابل، برداشت مخالف، درآمد اول مخالف، کرشمه مخالف، درآمد دوم مخالف، چهارمضراب مخالف، مغلوب، ادامه مخالف و فرود، درآمد سوم مخالف، چهارمضراب مخالف، چهارمضراب سه‌گاه، فرود با مویه، مثنوی (حدی و پهلوی)، دوضربی و کرشمه، رنگ سه‌گاه [13]. همانطور که مشخص است، مدهای اصلی دستگاه سه‌گاه، به ویژه درآمد و مخالف، بسط بیشتری یافته‌اند و سایر گوشه‌ها نسبت به ردیف میرزاعبدالله محدود شده‌اند. و پیش‌درآمد و چندین چهارمضراب به این ردیف اضافه شده است. ضربی سه‌گاه (جنگ) و رنگ سه‌گاه نیز از ساخته‌های ایشان است که در ردیف او نواخته شده است.

ابوالحسن صبا:

در ردیف موسیقی به روایت ابوالحسن صبا که برای سنتور تنظیم شده است، دستگاه سه‌گاه شامل 18 گوشه است. چهارمضراب، آواز، پیش زنگوله، درآمد دوم، نغمه، زابل، سه مضراب مخالف، مقدمه مویه، مویه، چهارمضراب مخالف، آواز مخالف، مغلوب، زنگ شتر قدیم، مثنوی مخالف، جُغتایی، شاه ختایی، پهلوی، ضربی [14]. در این میان، جغتایی و ضربی سه‌گاه که در انتها آمده نام‌های جدیدی هستند که احتمالا توسط صبا به دستگاه سه‌گاه اضافه شده‌اند.

سعید هرمزی:

در ردیف سه‌تار سعید هرمزی، دستگاه سه‌گاه 6 گوشه دارد: چهارمضراب، درآمد، زابل، مویه، مخالف و مثنوی. مخالف و مثنوی خود شامل مخالف و چهارمضراب، مخالف مغلوب و نغمه مغلوب و مثنوی مخالف است [16]. در واقع مد مخالف در این ردیف بسط بیشتری داشته است.

یوسف فروتن:

در ردیف سه‌تار یوسف فروتن، دستگاه سه‌گاه 15 گوشه دارد: ضربی، چهارمضراب، درآمد، زابل، حصار، مخالف، حزین، مثنوی مخالف، مغلوب، فرود، مویه، رهاب، قرایی، مسیحی، رنگ دلگشا [17]. در مقایسه با ردیف میرزاعبدالله که معمول‌ترین ردیف است، نام‌های حصار و قرایی جدید محسوب می‌شوند. اگرچه نباید صرفا با مقایسه نام‌ها روایت‌های ردیف مورد مقایسه قرار گیرد. اما مثنوی و حصار در چهارگاه بیشتر معمول است و قرایی از گوشه‌های افشاری است که در برخی روایت‌ها وجود دارد.

مرتضی نی‌داوود:

در ردیف مرتضی نی‌داود، دستگاه سه‌گاه 22 گوشه دارد: چهارمضراب، درآمد، آواز، نغمه 1، قسمت پنجم، قسمت ششم، زابل، زابل قسمت دوم، حصار 1، بسته‌نگار، زنگوله، نغمه 2، چهارمضراب لنگ، حصار 2، فرود 1، مخالف، حُزان (نغمه)، مغلوب، مویه، پهلوی، رجز، فرود 2 [15]. در این ردیف، نغمه و حصار بسط بیشتری یافته‌اند. این ردیف با توجه به مدت زمان گوشه‌ها و نحوه بسط مُدها، از نوع ردیف مجلسی به نظر می‌رسد.

جمع‌بندی از ردیف‌های سه‌گاه:

گوشه‌های درآمد، زابل، مخالف، مویه و مغلوب تقریبا در تمام ردیف‌ها تکرار می‌شوند و بنابراین از مُدهای اصلی سه‌گاه هستند. علاوه بر آن حصار، مثنوی [24]، پهلوی و معربد نیز در برخی ردیف‌ها وجود دارند که می‌توان این گوشه‌ها را هم از مُدهای فرعی سه‌گاه محسوب کرد. سایر گوشه‌ها به صورت موردی در یکی دو ردیف آمده است. در روایت‌ها از سه‌گاه قفقازی هم نام برده شده است [23].

فروشگاه کتاب

فواصل دستگاه سه‌گاه

فواصل دستگاه سه‌گاه در درآمد، زابل، مویه، رهاب، مسیحی، شاه‌ختایی و تخت طاقدیس با فواصل مقام راست منطبق است. [1] از نظر فرامرز پایور، گام سه‌گاه در درجات خود دارای دو ربع پرده است (مثلا شور و همایون یک ربع پرده دارند). دیگر اینکه، تونیک این گام همیشه ربع پرده است. هرگاه نت پنجم گام شور را ربع پرده کم کنیم، گام شور تبدیل به گام سه‌گاه می‌شود. به این ترتیب 13 حالت پیش می‌آید که در تصویر مشخص است. از این میان گام دو کرن و سی سُری یکی هستند و یکی از آن دو حذف می‌شود و 12 گام سه‌گاه باقی می‌ماند که در تصویر نت شاهد هر کدام مشخص شده است. [2]

انواع کوک سه گاه

دانگ دو، ر، می کرن، فا یکی از دانگ‌های بنیادین در موسیقی ایرانی است که در دستگاه سه‌گاه قرار گرفته است، هرچند در قدیم بخشی از دو دانگ دستگاه شور بوده است. در روایت‌های قدیمی‌تر ردیف موسیقی، امتزاج بیشتری بین شور و سه‌گاه وجود داشته است و تعدادی از گوشه‌های شور در سه‌گاه نیز نواخته می‌شده است. اما امروزه استقلال سه‌گاه بیشتر و درآمیختگی آن با شور کمتر شده است. [5]

شباهت دستگاه سه‌گاه با آواز افشاری

یکی از مسائل مورد توجه موسیقیدانان ایرانی، شباهت بین دستگاه سه‌گاه و آواز افشاری است. شباهت بین مقام‌های سه‌گاه و افشاری، آنقدر زیاد است که می‌تواند موجب شود تا آنها، دو شکل از یک ساختار مقامی بشمار آیند. از حیث نظری این دو شباهت دارند، اما در اجرا آواز افشاری زیرمجموعه شور محسوب شده و این دو با هم پیوندی ندارند. ضمن اینکه فرود سه‌گاه با افشاری بسیار متفاوت است [3]. علاوه بر شباهت سه‌گاه با آواز افشاری، گوشه‌های مخالف و مغلوب در اوج سه‌گاه از لحاظ مُد به آواز بیات اصفهان شباهت دارد.

یکی از آثاری که می‌توان در آن تفاوت‌ها و شباهت‌های آواز افشاری را با دستگاه سه‌گاه مقایسه کرد، آلبوم انتظار دل است. این آلبوم توسط فرامرز پایور در سه‌گاه و افشاری تنظیم شده است و در انتها تصنیف از کفم رها در افشاری و از ساخته‌های عارف قزوینی در آن خوانده شده است. این آلبوم که در سال 1358 اجرا و ضبط شده امروزه با نام خلوت گزیده نیز ارایه می‌شود.

آثار برجسته در دستگاه سه‌گاه

علاوه بر ردیف‌های آوازی و سازی که به تفاوت‌های آن اشاره شد، برخی از تصنیف‌ها، پیش‌درآمدها، چهارمضراب‌ها، رِنگ‌ها و ضربی‌ها توسط آهنگسازان و نوازندگان موسیقی ایرانی ساخته شده است. مشهورترین رِنگ سه‌گاه، دلگشاست، اما رنگ‌های دیگری در سه‌گاه نواخته می‌شود از جمله رنگ روحوضی با اجرای یوسف فروتن، یا ضربی و رنگ سه‌گاه به نام جنگ از ساخته‌های علی‌اکبر شهنازی، یا رنگ (چهارمضراب) سامانی و زنگ شتر از ساخته‌های ابوالحسن صبا، رنگ و پیش‌درآمد سه‌گاه درویش‌خان و رنگ، ضربی و پیش‌درآمد سه‌گاه از رکن‌الدین خان مختاری. علاوه بر آن علی‌نقی وزیری نیز در سه‌گاه، سه رِنگ از جمله رقص امواج، ناامید و یک پیش‌درآمد ساخته که در آلبوم صد رنگ رِنگ توسط ارشد تهماسبی اجرا شده است.

همچنین چهارمضراب‌های متنوعی در سه‌گاه ساخته و نواخته شده اما چهارمضراب منطبق بر پایه چهارمضراب ردیف میرزاعبدالله و دیگری بر پایه ردیف صبا (که به حبیب سماعی منسوب است) از بقیه مشهورتر است.

چهارمضراب در سنتورنوازی: بررسی انواع پایه چهارمضراب و تعریف آن

تصنیف‌ها و آثار قدیمی در دستگاه سه‌گاه

بیشترین تصنیف‌ها در سه‌گاه ساخته علی‌اکبر شیدا، از تصنیف‌سازان بزرگ است. اولین تصنیف او، “مکن ای دوست مکن” در سه‌گاه ساخته شده است. تصنیف “از بس به تار زلفت” در زابل و تصنیف “از غم عشقت دل شیدا شکست” در مخالف سه‌گاه ساخته شده‌اند. تصنیف “از غم عشق تو ای صنم” که در مراسم عروسی مرحوم میرزاعبدالله خان پسر مرحوم علی‌اصغرخان اتابک ساخته شده و تصنیف “مولود نبی” که در جشن‌های مولودی‌خوانی انجمن اخوت خوانده می‌شد نیز ساخته شیدا در سه‌گاه هستند.

مجموعه تصنیف‌ها در مجله سازگاه

تصنیف عارف قزوینی با مطلع “بماندیم و ما مستقل شد ارمنستان” که با نام “استقلال ارمنستان” در دیوانش آمده، در سه‌گاه است. تصنیف در استانبول و در خرداد 1297 سروده شده است. تصنیف دیگر “افتخار همه آفاق” است که عارف برای افتخارالسلطنه از دختران ناصرالدین شاه سروده است. این دو دلداده هم بودند که در نهایت به وصال یکدیگر نرسیدند.

  • تصنیف افتخار همه آفاق، آواز محمدرضا شجریان (توضیحات بیشتر در اینجا)

توضیحات درباره تصنیف استقلال ارمنستان

آموزش تصنیف استقلال ارمنستان برای سنتور

تصنیف قدیمی “هر که را که بخت دیده می‌دهد” که سازنده آن نامعلوم است نیز در سه‌گاه خوانده می‌شود. تصنیف “صبحدم ز مشرق” که آهنگسازش درویش‌خان است و از عبدالله دوامی نقل شده، تصنیف “عروس گل” که شعرش از ملک‌الشعرا بهار و آهنگسازش درویش‌خان است و تصنیف “امان از این دل که داد” ساخته محمدعلی امیرجاهد که قمرالملوک وزیری آن را خوانده و ضبط کرده، همه در سه‌گاه هستند. تصنیف “رسوای زمانه” اثر همایون خرم، تصنیف قدیمی “زهره” و تصنیف “روز ازل” اثر مرتضی محجوبی نیز در سه‌گاه هستند.

  • مکن ای دوست مکن، علی اکبر شیدا، [11 و 18]
  • از بس به تار زلفت، علی اکبر شیدا، در زابل [11 و 18]
  • از غم عشقت دل شیدا شکست، (در مخالف)، علی اکبر شیدا، [11 و 18]
  • از غم عشق تو ای صنم، علی اکبر شیدا، در مخالف [11، 18 و 19]
  • مولود نبی، علی اکبر شیدا، [11 و 18]
  • افتخار همه آفاق، عارف قزوینی، [11 و 18]
  • صبحدم ز مشرق، غلامحسین درویش (درویش‌خان)، [11 و 18]
  • سلسله موی دوست، سازنده نامعلوم، [11 و 18]
  • هر که را که بخت دیده می‌دهد، سازنده نامعلوم، [11 و 18]
  • نگارا این همه جور و جفا چیست، سازنده نامعلوم، (نمونه صوتی قلی خان شاهی در آلبوم “اولین ضبط هفت دستگاه موسیقی ایران” با نام زابل با تصنیف)
  • از این دلم بی خبری، سازنده نامعلوم، [11، 18 و 19] (نمونه صوتی قلی خان شاهی در آلبوم “اولین ضبط هفت دستگاه موسیقی ایران” با نام درآمد با تصنیف)

  • گفتم که طاووس، منسوب به علی‌اکبر شیدا، در زابل [11 و 18]
  • تو مو می‌بینی، منسوب به علی‌اکبر شیدا، در مخالف [11 و 18]
  • بماندیم و ما مستقل شد ارمنستان (استقلال ارمنستان)، عارف قزوینی، [11 و 18]
  • عروس گل، ملک‌الشعرا بهار و غلامحسین درویش، [11 و 18]
  • امان از این دل که داد، محمد علی امیرجاهد، (نمونه با صدای قمرالملوک وزیری و تار مرتضی نی‌داود)
  • ما نتوانیم و عشق، سازنده نامعلوم، [11 و 18]
  • چه کند بنده که گردن ننهد، سازنده نامعلوم، [11 و 18]
  • الا اگر می ام دهی، سازنده نامعلوم، [11 و 18]
  • فلک درد و بلا، سازنده نامعلوم، (نمونه صوتی قلی خان شاهی در آلبوم “اولین ضبط هفت دستگاه موسیقی ایران” با نام مخالف با تصنیف)
  • الا ساقی مهوش، سازنده نامعلوم، (نمونه صوتی قربان خان شاهی در آلبوم “قربان خان شاهی” با نام آواز سه‌گاه و مخالف / نمونه دیگر: نی هفت‌بند نایب اسدالله، آواز آقا حسین تعزیه‌خوان، 10 اینچ) [4]
  • حبیبان، که با این دل دوری من، سازنده نامعلوم [19]
  • ای زلف تو هر خمی، آواز سه‌گاه،قلی خان یاور با قره نی. (10 اینچ) [4]
  • چه کنم از فراقت و آواز در سه‌گاه، قمرالملوک وزیری. (هیز ماسترز ویس) [4]
  • قلب مادر (داد معشوقه به عاشق پیغام) شعر از ایرج میرزا، تار مرتضی نی‌داود، قمرالملوک وزیری. (هیز ماسترز ویس) [4]
  • نهاد کشور دل با تو رو به ویرانی، قمرالملوک وزیری. (هیز ماسترز ویس) [4]
  • شکوه دل، آواز بدیع‌زاده.
  • کار عمل، سه‌گاه قفقازی، علی خان نایب السلطنه با صفدرخان کمانچه. (10 اینچ) [4]
  • تصنیف در سه‌گاه، سازنده نامعلوم، (نمونه صوتی رضاقلی نوروزی و فلوت اکبرخان [25])
  • سه‌گاه حصار با تصنیف، آواز قلی خان سنتور علی اکبرخان [20].
  • سه‌گاه مویه با تصنیف، آواز قلی خان سنتور علی اکبرخان [20].
  • تصنیف افتخار، زری خانم و تار آرشاک خان، صفحه سنگی دو رویه (قطر 25 سانتیمتر)، کمپانی گرامافون رکورد، ضبط پاییز 1291 خورشیدی.

سایر آثار:

  • سه‌گاه، آواز طاهرزاده، تار درویش‌خان.
  • زابل سه‌گاه، تار درویش‌خان و آواز طاهرزاده.
  • سه‌گاه، تار درویش‌خان، کمانچه باقرخان. (صفحه گرامافون دوطرفه)
  • درآمد سه‌گاه، زابل، اقبال‌السلطان و تار علی‌اکبر شهنازی.
  • سه‌گاه و مویه (ترکی کمانچه هایک)، قرباغی، اقبال‌السلطان و تار علی‌اکبر شهنازی.
  • سه‌گاه قفقاز، آواز طاهرزاده، فلوت اکبرخان.
  • سه‌گاه قفقاز 1 و 2، کمانچه موسیو هایک، [26]

برخی تصنیف‌ها:

  • رسوای زمانه، همایون خرم
  • زهره، (نمونه با صدای داریوش رفیعی)
  • روز ازل، ساخته مرتضی محجوبی، (نمونه با صدای غلامحسین بنان)

برخی آثار روی ضبط صوت:

برخی آثار معاصر در دستگاه سه‌گاه

چندین آلبوم مشهور از محمدرضا شجریان در سه‌گاه اجرا شده‌اند، از جمله چاووش 9 که با نام جانِ جان دوباره منتشر شده (با همراهی گروه شیدا)، رسوای دل، آسمان عشق، در خیال و انتظار دل (خلوت گزیده). آلبوم مشهور مرکب خوانی ایشان نیز که از نوا آغاز می‌شود، در سه‌گاه هم گوشه‌هایی دارد. تصنیف ناز لیلی با شعر غمت در نهانخانه دل نشیند از عبدالباقی طبیب اصفهانی و ساخته محمدرضا لطفی و صدای شجریان نیز در سه‌گاه اجرا شده است [6].

سایر هنرمندان نیز آثاری در دستگاه سه‌گاه اجرا کرده‌اند:

  • آلبوم مویه و سه‌گاه آواز علی رستمیان (و جلیل شهناز، فرامرز پایور، محمد موسوی و ناصر فرهنگ‌فر)
  • آلبوم وطن من، آواز ایرج بسطامی، پرویز مشکاتیان (تصنیف وطن من با شعر ملک الشعرا بهار)
  • آلبوم سه‌گاه زند سنتور فضل‌اله توکل (و تمبک محمود رفیعیان)
  • آلبوم دونوازی در همایون و سه‌گاه سنتور پرویز مشکاتیان (و تمبک ناصر فرهنگ‌فر و جمشید محبی)
  • آلبوم سه‌نوازی در ماهور و سه‌گاه سنتور فرامرز پایور، (و تار هوشنگ ظریف، تمبک محمد اسماعیلی)
  • آلبوم شوق سه‌گاه همایون خرم و امیرناصر افتتاح
  • آلبوم گاهی سه‌گاه محمد معتمدی و پویا سرایی
  • مثنوی خوانی در سه‌گاه، از آلبوم مثنوی خوانی، شیوه‌های مثنوی خوانی در دوران معاصر
  • آلبوم جنگ و صلح، داریوش طلایی و ناصر فرهنگفر (در آواز بیات اصفهان و دستگاه سه‌گاه)

تار محمدرضا لطفی و تمبک ناصر فرهنگ‌فر، ضبط خصوصی (در منزل) 1368

تصنیف زهره، داریوش رفیعی، سه‌گاه

دستگاه سه‌گاه در سنتورنوازی

کوک سنتور برای راست کوک سه‌گاه به شرح زیر است:

  • زردها: می کُرُن، فا بِکار، سل بکار، لا کرن، سی بِمُل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار
  • سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار
  • پشت خرک سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا بمل، سی بمل، دو بکار، ر کرن، می بمل، فا بکار

از مقایسه این کوک با شکلی که حالات 12 گانه کوک سه‌گاه را ارایه می‌دهد (تصویر بالا) می‌توان شاهد سه‌گاه را شناسایی کرد. شاهد در این کوک نت لا کُرن است. علاوه بر این کوک که در سنتورنوازی و نواختن سه‌گاه معمول است، ردیف ابوالحسن صبا برای چپ کوک و پس از آن ردیف دوره عالی چپ کوک برای سنتور نیز توسط فرامرز پایور و شاگردان او در چپ کوک سه‌گاه تألیف و ارایه شده است.

آموزش‌های ویدیویی برای هنرجویان سنتور در سه‌گاه

کتاب دوره ابتدایی سنتور و کتاب دوره‌های سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا که کتاب‌های آموزشی ردیف موسیقی برای سنتور در مکتب صبا و پایور محسوب می‌شوند. بخش قابل توجهی از گوشه‌های سه‌گاه در این دو کتاب یکسان است.

سه‌گاه چپ کوک برای سنتور:

از میان دوازده گام سه‌گاه که در بالا آمد، آنکه شاهدش می کرن خرک اول سفید است به عنوان چپ کوک قابل اجرا روی سنتور معمول است. کوک چپ کوک سه‌گاه طبق کتاب “ردیف استاد ابوالحسن صبا برای سنتور چپ کوک” به این شرح است [7]:

زردها: می کُرُن، فا بِکار، سل بکار، لا کرن، سی بِمُل، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی کرن، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

پشت خرک سفیدها: می کرن، فا بکار، سل بکار، لا کرن، سی کرن، دو بکار، ر بکار، می بمل، فا بکار

توضیح اینکه تفاوت‌ها در چپ کوک نسبت به راست کوک سه‌گاه به صورت برجسته مشخص شده است.

ردیف‌های موسیقی برای سنتور در سه‌گاه:

گوشه‌های سه‌گاه در کتاب دوره ابتدایی سنتور: مقدمه، درآمد اول، درآمد دوم، چهارمضراب، زابل، چهارمضراب زابل و فرود، مخالف، سه‌مضراب مخالف، دنباله مخالف، مغلوب، فرود، مویه، جغتایی، رنگ

گوشه‌های سه‌گاه در کتاب دوره‌های سنتور ردیف استاد ابوالحسن صبا: چهارمضراب، آواز، پیش زنگوله، درآمد دوم، نغمه، زابل، سه‌مضراب مخالف، مقدمه مویه، مویه، چهارمضراب مخالف، مغلوب، زنگ شتر قدیم، مثنوی مخالف، جغتایی، شاه ختایی، پهلوی، ضربی

علاوه بر دو کتاب مذکور، ردیف ابوالحسن صبا برای چپ کوک و ردیف دوره عالی چپ کوک برای سنتور در چپ کوک تنظیم شده است. گوشه‌های سه‌گاه در این دو کتاب:

پیش درآمد، درآمد اول، چهارمضراب، درآمد دوم، زنگ شتر، زابل، زابل گبری، معربد، درآمد مخالف، چهارمضراب، دوبیتی، مغلوب، نغمه مغلوب (زنگ شتر)، حزین، حزان، شکسته مویه، رنگ.

آثار سنتورنوازان در سه‌گاه:

فرامرز پایور علاوه بر ردیف، قطعاتی در دستگاه سه‌گاه ساخته است که یا توسط او و یا اخیرا توسط شاگردانش اجرا شده است:

مجید کیانی نیز قطعاتی از حبیب سماعی در سه‌گاه اجرا کرده است. چهار چهارمضراب به روایت از نورعلی برومند، مرتضی عبدالرسولی، قباد ظفر و ابوالحسن صبا و یک رنگ با روایت ابوالحسن صبا از حبیب سماعی نقل شده که در آلبوم ضربی‌های حبیب سماعی (نشر سروستاه) اجرا شده است. علاوه بر آن ایشان در چندین آلبوم (که به صورت محدود انتشار یافته)، اجراهایی در سه‌گاه دارد. از جمله اجرای ایشان با جمشید شمیرانی در آلبوم خسروانی و اجراهای دیگر در آلبوم ورشان، تورنتو (اجرای زنده) در سه‌گاه.

پرویز مشکاتیان نیز قطعاتی در سه‌گاه ساخته و اجرا کرده است. از جمله آن قطعات پگاه و مخالف سه‌گاه است که در آلبوم 20 قطعه برای سنتور (نشر چهارباغ) با اجرای ایشان آمده است. همچنین در آلبوم دونوازی سنتور و تمبک با اجرای پرویز مشکاتیان و ناصر فرهنگ‌فر (نشر چهارباغ)، دستگاه سه‌گاه اجرا شده است.

علاوه بر این موارد، از آثار درویش‌خان در سه‌گاه، دو تصنیف “صبحدم” و “عروس گل” و همچنین پیش‌درآمد و رِنگ سه‌گاه از او توسط سامان ضرابی در آلبوم آثار درویش‌خان برای سنتور، اجرا شده است. رنگ دلگشا نیز در آلبوم رنگ‌های هفت دستگاه توسط پژمان آذرمینا و تمبک سیامک بنایی اجرا شده است.

قطعه مخالف سه گاه از آلبوم 20 قطعه برای سنتور با اجرای پرویز مشکاتیان

منابع:

  1. هفت دستگاه موسیقی ایران، مجید کیانی، موسسه سروستاه.
  2. تئوری موسیقی، فرامرز پایور، موسسه ماهور.
  3. دستگاه در موسیقی ایرانی، هرمز فرهت، مترجم: مهدی پورمحمد، نشر پارت.
  4. تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران، ساسان سپنتا، موسسه ماهور.
  5. تحلیل ردیف، داریوش طلایی، نشر نی.
  6. شناخت دستگاه‌های موسیقی ایرانی، شماره 5، محمدرضا فیاض، موسسه ماهور.
  7.  ردیف استاد ابوالحسن صبا برای سنتور چپ کوک، موسسه ماهور.
  8. ردیف میرزاعبدالله بر اساس اجرای تار نورعلی برومند، موسسه ماهور.
  9. ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران، گردآورنده موسی معروفی، موسسه ماهور.
  10. ردیف میرزاحسینقلی به روایت علی‌اکبر شهنازی، موسسه ماهور.
  11. ردیف آوازی و تصنیف‌های قدیمی، روایت عبدالله دوامی، گردآوری فرامرز پایور، موسسه ماهور.
  12. حبیب سماعی و راویان آثار او، شهاب منا، نشر سوره مهر.
  13. ردیف دوره عالی که علی‌اکبر شهنازی، موسسه ماهور.
  14. ردیف موسیقی به روایت ابوالحسن صبا، موسسه ماهور.
  15. آلبوم ردیف تار مرتضی نی‌داود، موسسه ماهور.
  16. آلبوم ردیف سه‌تار سعید هرمزی، موسسه ماهور.
  17. آلبوم ردیف سه‌تار یوسف فروتن، موسسه ماهور.
  18. آلبوم 186 تصنیف قدیمی، روایت عبدالله دوامی، صدای محسن کرامتی، کمانچه پریسا کاشفی، موسسه ماهور.
  19. آلبوم تصنیف‌های قدیمی، مجید کیانی و شهرام کیانی، موسسه سروستاه.
  20. آلبوم آوازهای ضبط شده قلی خان شاهی در تهران، موسسه آوای مهربانی.
  21. آلبوم قربان خان شاهی، موسسه آوای مهربانی.
  22. آلبوم اولین ضبط هفت دستگاه موسیقی ایران، موسسه ماهور.
  23. آلبوم روایت آوازی از استادان قدیم ایران (3)، موسسه ماهور.
  24. آلبوم مثنوی خوانی، شیوه‌های مثنوی خوانی در دوران معاصر، موسسه ماهور.
  25. آلبوم رضاقلی نوروزی، تصنیف‌های دوره قاجار، موسسه ماهور. (تصنیف سه‌گاه همراه با فلوت اکبرخان)
  26. آلبوم کمانچه موسیو هایک، موسسه ماهور.
  27. آلبوم ضربی‌های قدیمی به روایت و اجرای یوسف فروتن 2، موسسه ماهور.
  28. آلبوم 124 قطعه برگزیده از موسیقی کلاسیک ایران، موسسه ماهور.
  29. آلبوم پیش‌درآمدها و رنگ‌ها از ردیف دوره عالی علی‌اکبر شهنازی، موسسه ماهور.