محمد مجرد ایرانی
حاج‌آقا محمد مجرد ایرانی (یا حاج‌آقا محمد ایرانی مجرد) یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌ها در حوزه آموزش و پرورش موسیقیدانان اواخر دوره قاجار است. او نقش بارزی در شناخت و معرفی استعدادهای موسیقی به جامعه موسیقایی آن دوران داشته است. منزل او محفل موسیقی و محل جمع‌شدن موسیقیدانان زمان بوده است. از زندگی او کلیاتی در دست است و معدود اثر صوتی از نوازندگی سه‌تار او به‌جای مانده است.
معروف به حاج‌آقا محمد، از متخصصان موسیقى دستگاهى ایران. وى در 1289 یا 1290 به‌دنیا آمد و در 1350 در تهران درگذشت. از ایام جوانى و زندگى او، اطلاع دقیقى در دست نیست. او از ثروتمندان رشت بود و از درآمد كشت چاى و املاك خود در گیلان امرار معاش می‌كرد. از ایرانیان مهاجر از ایروان روسیه بود و به همین دلیل پسوند ایرانی (حاج آقا) را به نام خود ضمیمه کرد. هیچ‌گاه ازدواج نكرد و گویا با خواهر خود در تهران زندگى می‌كرد. سابقه تحصیلات وى نیز چندان معلوم نیست.[1، 2 و 4]
حاج‌آقا محمد در موسیقى ابتدا شاگرد مهدى صلحى، ملقب به منتظم‌الحكما، بود. سپس از استاد بزرگ موسیقى دوره قاجار، میرزاعبداللّه، بهره برد. ظاهرآ بخش عمده مطالب ردیفى محفوظ در خاطر حاج‌آقا محمد، اثر تعلیمات میرزاعبداللّه یا شاگردان میرزاعبداللّه، از جمله میرزاحسینقلى، نایب اسداللّه و درویش‌خان، بوده است. بنابه تصریح خالقى، اگرچه حاج‌آقا محمد در نواختن مهارتى نداشت، اما ردیف‌دانى بسیار برجسته و پراطلاع و كم‌نظیر بود. وى علاوه بر آوازها، از تصانیف و آهنگهاى قدیم نیز آگاهى بسیار داشت و آرا و اقوالش سندى معتبر براى اهل موسیقى به‌شمار می‌رفت. حسن مشحون و روح‌اللّه خالقى در تدوین تاریخ موسیقى خود بارها به یادداشتها و خاطرات او استناد كرده‌اند.[1]
محفل موسیقی حاج‌آقا محمد
محفل حاج‌آقا محمد در محله آب‌سردار تهران بیش از شصت سال مركز تجمع موسیقیدانان معتبر از چند نسل متوالى بود. آنان در این محفل به نواختن ساز، خواندن آواز و بحث‌هاى شناخت ردیف می‌پرداختند و از نقدها و نكته‌سنجی‌هاى حاج‌آقا محمد بهره می‌بردند. این محفل سال‌ها نوعى فرهنگستان خاص موسیقىِ دستگاهى شناخته می‌شد. هنرمندانى كه به محفل وى راه می‌یافتند، استادان مسلّم موسیقى به‌شمار می‌آمدند، از جمله: ابوالحسن صبا، حسام‌السلطنه، نورعلى برومند، حسین طاهرزاده، اسماعیل قهرمانى، حبیب سماعى، على تجویدى و حسین تهرانى. حاج‌آقا محمد در تشخیص استعدادهاى موسیقى نیز مهارت داشت. براى نمونه، او صداى ذبیحى و گلپایگانى را، به‌ترتیب، مناسب تعلیم نزد تاج و نورعلى برومند تشخیص داد.[1]
او نورعلی برومند را تشویق کرد که نزد خلیفه کلاسش، اسماعیل قهرمانی، یک دوره ردیف میرزاعبدالله را تحصیل کند. ردیف به روایت اسماعیل قهرمانی در منزل حاج آقا محمد به ضبط رسید که نوار ریل آن هم اکنون نزد خواهرزاده برومند قرار دارد. تلاش حاج آقا محمد برای حفظ ردیف میرزا حسینقلی باعث شد تا در منزل آقای هوده‌ای با دعوت از فخام الدوله بهزادی ردیف میرزا حسینقلی به روایت فخام الدوله بهزادی به ضبط برسد.
در اوایل دهه 1330ش، باتوجه به بی‌سامانى وضع موسیقى دستگاهى، به توصیه حاج‌آقا محمد و استادان حاضر در محفل او، هیئتى از كارشناسان تشكیل شد. هدف بررسى و ثبت و ضبط ردیف‌ها و انتخاب روایت مرجع و اصلى بود. اعضاى این شورا ابوالحسن صبا، موسى معروفى، احمد عبادى، ركن‌الدین مختارى، نورعلى برومند و علی‌اكبر شهنازى بودند. خود حاج‌آقا محمد رسما در جلسات حاضر نمی‌شد، اما نورعلى برومند و ركن‌الدین مختارى به او گزارش كار می‌دادند. این شورا، به سبب اختلاف عقیده اعضا بر سر نام و روند گوشه‌ها و چگونگى فرودها، بدون نتیجه تعطیل شد. با وجود این، نواختن و ضبط بسیارى از ردیف‌ها زیرنظر حاج‌آقا محمد ادامه یافت، از جمله ردیف آوازى محمود كریمى كه از روى دوره متوسط ردیف آوازى عبداللّه دوامى خوانده شده بود. محمود كریمى خود بیش از پانزده سال هفته‌اى دو روز نزد حاج‌آقا محمد آموزش می‌دید.[3]
بیشتر در مورد تاریخچه مختصر روایت‌های ردیف موسیقی ایرانی بخوانید
نورعلی برومند، عبدالله دوامی، فرامرز پایور و داریوش صفوت از موسیقی‌دانانی‌اند كه نزد حاج‌آقا محمد شاگردى كرده‌اند. صفوت ردیف میرزا عبداللّه را به روایت حاج‌آقا محمد مشق كرد و مورد تأیید او قرار گرفت. او به نورعلى برومند وصیت كرد تا مجموعه سازهایش را به افراد صاحب صلاحیت در موسیقى ردیفى بفروشد، اما این كار به‌هنگام حیات برومند عملى نشد.
محمد مجرد ایرانی و سازهایش[2]
حاج آقا محمد از جوانی به جمع آوری سازهای نفیس علاقه نشان می داد و برای این سازها به تشخیص خود اسمی روی آنها می گذاشت و اسم گذاری روی ساز از ایشان شروع شده است. پس از فوت درویش خان در آذرماه ۱۳۰۵ حاج آقا محمد کلیه سازهایش را از دختر درویش خان خرید.
۱- سه تار دست درویش خان ساخت اوستا فرج الله که اسپهبد نامید این سه تار بعدها به نورعلی برومند رسید و پس از فوت برومند هم اکنون نزد خانواده مهدی کمالیان است.
۲- ضربی از منزل درویش خان آورد که بعدها به دست دکتر صفوت رسید و ایشان ضرب را از طریق مهدی کمالیان به فرهنگ فر فروخت هم اکنون تنبک نزد فرزند برومندش آرش فرهنگ فر است.
۳- سنتوری داشت که از آقای عبدالرسولی خریده بود. این سنتور ساخت زادور بوده و هم اکنون نزد جناب مجید کیانی است.
۴- سه عدد سه تار ساخت حاج طاهر به نام مسکین، محک و تهمتن که مدتی دست استاد صبا بود و هم اکنون در مجموعه سازهای زنده یاد محمدرضا لطفی است.
۵- سه تاری ساخت محمدخان صفا که تزئیناتی با شاخ روی کاسه انجام شده بود این سه تار بعدها به دست حسین علیزاده رسید و بعداً بدست مرحوم چایچی رسید که در اصفهان بود. پس از فوت مرحوم چایچی اطلاع دقیقی از سرنوشت این سه تار در دست نیست.
۶- تاری بود ساخت اوستا فرج الله مشکی رنگ به نام یاقوت که بعدها به نورعلی برومند رسید و در سال ۱۳۵۴ آنرا به محمدرضا لطفی فروخت هم اکنون در مجموعه سازهای محمدرضا لطفی است.
۷- کمانچه‌ای بود قدیمی ساخت کریم خان شبیه ساز مرحوم استاد بهاری که بعدها در مجموعه سازهای محمدرضا لطفی قرار گرفت.
۸- سه تاری که از چوب فوفل ساخته شده بود ساخت شخصی به نام سازگار کاسه آن یک تیکه بود نامش هم فوفل است. این سه تار بواسطه مهدی کمالیان به محمدرضا شجریان هدیه شد.
۹- قدیمی ترین سه تاری که در مجموعه سازی حاج آقا محمد قرار داشت سه تاری بود که در قدیم در مراغه می‌ساختند معروف به کار مراغه که ساخت ارامنه مقیم آنجا بود و مربوط به دوران قبل از قاجاریه است که بعداً بدست خواهرزاده حاج آقا محمد به نام سید جلال تهرانی رسید و پس از انقلاب ایشان در پاریس فوت می کند از سر نوشت این سه تار اطلاعی در دست نیست.
۱۰- یک سه تار ساخت یحیی بود که نامش با یحیی تار ساز یکی است. اما قبل از ایشان میزیسته است و مربوط به اوایل دوره قاجاریه است این سه تار بعدها بدست دکتر داریوش صفوت رسید.
۱۱- یک سه تار ساخت اوستا فرج الله بود به نام قلندر که ساز دست منتظم الحکما بود و به این دلیل نامش قلندر بود که خرقه قلندری وصله وصله است کاسه این سه تار یک تیکه چوب توت بود یک تیکه گردو و مساوی و موازی هم نبودند و این تکه ها را بغل هم گذاشته صاف کرده بود در قدیم که ابزار مثل امروز نبود کاری بوده دشوار این سه تار بعدها بدست نورعلی برومند رسید و هم اکنون نزد خواهر زاده اش محمد برومند است.
12- سه‌تاری به نام بی‌نظیر که ساخته سید جلال از شاگردان حاج طاهر (طایر) بود پس از حاج‌آقا محمد مدتی نزد داریوش صفوت بود.
آثار صوتی
از آثار به جا مانده از حاج‌آقا محمد چند نوار ریل در مرکز حفظ و اشاعه ضبط شده که در آن سه تاری نواخته و آواز محمود کریمی در راست پنجگاه همراهیش می کند و آثاری چون صحبت ها و مطالب موسیقی به ضبط رسیده است.تنها اثر قلمى برجاى مانده از او، مقاله «چغانه طرب» است كه در اولین دستور آموزشى تنبك، به نام آموزش تمبك، به‌كوشش حسین دهلوى به‌چاپ رسیده است.
نمونه صوتی زیرین مربوط به جلسه درس حاج آقا محمد در فروردین 1346 است که در آن ردیف راست پنجگاه به محمود کریمی تدریس می‌شود. سه‌تار نواخته شده در این اثر مربوط به حاج آقا محمد است و نام گوشه‌ها را قبل از اجرا معرفی می‌کند.
**عکس اول از کتاب سرگذشت موسیقی ایران، روح‌الله خالقی، موسسه ماهور.
*عکس از راست: محمدمجرد ایرانی، عبدالله دوامی و محمود کریمی
منابع
- محمد مجرد ایرانی، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
- محمد مجرد ایرانی و سازهایش، بهروز مبصری در سایت گفتگوهای هارمونیک، با اندکی تلخیص.
- بخشی از مصاحبه‌ی گن‌ایچه تسوگه با حاج‌آقامحمد ایرانی مجرد، ژنویه‌ی سال ۱۹۶۶ میلادی، فصلنامه ماهور، ش 64.
- یادی از حاج‌آقا محمد، دکتر رضا نیازمند، فصلنامه ماهور، ش 3.
سلام ضمن تشکر لطفا اشعار حاج اقا محمد را هم در این صفحه چاپ کنید
ارادتمند امیر موسوی