ساخت سنتور و اصطلاحاتی که باید با آن آشنا شویم
یادداشت، نوید مسجدی
مرزبندی یا تعریف مشخصی در مورد اینکه یک سازنده سنتور تک‌کار است یا سری‌کار وجود ندارد. به هر ترتیب ساختن سنتور با صنایع دستی و نجاری (به عنوان فن) نزدیکی زیادی دارد. در واقع بخشی از فرایند ساختن سنتور در حوزه کارِ دستی است. تا همین اواخر، سازندگان محدودی وجود داشتند، علم ساختن سنتور نزد آنها انحصار بود. تعداد تولیدات آنها هم به دلیل زمان‌بر بودن ساخت، دقت بالا و از همه مهم‌تر تقاضای اندک نوازندگان، محدود بود. تاریخ موسیقی در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که تقاضا برای نوازندگی سنتور مداوم افزایش یافته است. به همین دلیل افراد زیادی مشتاق به ساخت سنتور شده‌اند. از سوی دیگر انحصار فن سازندگی سنتور نیز تا حدود زیادی از بین رفته است. هرچند هنوز دقایق زیادی در ساخت به ویژه در مراحل پایانی وجود دارد که به صورت تجربی (دانش حضوری) است و به صورت مدون درنیامده تا همه سازندگان بتوانند از آن استفاده کنند.
مراحل ساخت سنتور
به طور کلی ساخت سنتور از ابتدا تا انتها شامل دو بخش است. در بخش اول فن نجاری و صنایع دستی پررنگ است و در بخش دوم ریزه‌کاری هنری است. این یکی اما هنوز در دسترس همگان قرار ندارد و بخش زیادی از این دانش تجربی و نانوشته باقی مانده است. با دانستن کلیاتی در مورد اندازه زوایا، قطر تراش و سایر ویژگی‌های ساختمان سنتور، تقریباً همه قادرند سنتور بسازند. این بخش اولِ فرایند ساخت سنتور در دهه‌های اخیر بیش از پیش صنعتی شده و به تولید انبوه رسیده است. اکثر سازندگان حرفه‌ای سنتور در این بخش از همکاران نجار خود کمک می‌گیرند و برخی قطعات را به تعداد انبوه تولید می‌کنند. همچنین است در مورد تولید بخش‌های فلزی مثل گوشی، سیم‌گیر و مانند آن در سنتور. در این راستا برخی سازندگان تلاش کرده‌اند تا با ثابت نگه داشتن برخی عوامل نظیر عمر چوب، برش‌ها، قطر و اندازه و مانند آن، امکان تولید بیشتر با کیفیت یکسان را فراهم کنند.
سفارشی کار یا سری ساز!
اگر فرض کنیم که سازندگان سنتور کمابیش تا این مرحله یکسان عمل می‌کنند، از این به بعد سازندگان سنتور به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند. گروه اول سنتورهای تولید شده تا این قسمت را با دستکاری اندکی روانه بازار می‌کنند. این دسته یا از عوامل یکسان شده تولید در مرحله اول اطمینان کامل دارند و یا به همه دقایق ساخت در مرحله دوم آگاه نیستند. بنابراین سنتورهای تولید شده توسط این دسته طیف وسیعی از کیفیت صدا و ساختمان سنتور را شامل می‌شود. از سنتورهای مشقی توسط سازندگان جوان و تازه وارد به این بازار تا سازندگان حرفه‌ای با سنتورهای چند مُهر، نام‌ها و نشان‌های تجاری و مانند آن. این دسته در واقع سری‌کاران هستند.
سازندگان سری‌کار بازار خود و استانداردهای خودشان را دارند. برخی از سازندگان از تعداد مهر برای مشخص کردن تفاوت کیفیت و صدای سازهای تولیدیشان استفاده می‌کنند. برخی از عناوین درجه یک، دو و سه برای دسته‌بندی استفاده می‌کنند. عده‌ای هم از تزیینات اضافی، چوب‌های موج‌دار، رنگ‌های متنوع یا ترکیبی از همه این‌ها برای طبقه‌بندی استفاده می‌کنند. سازندگان سری‌کار در واقع به دنبال صنعتی کردن ساخت سنتور هستند. آنها تلاش می‌کنند فرایندهای تجربی و زمان‌بر را استاندارد کرده و در چارچوب مشخصی قرار دهند تا توان تولیدشان افزایش یابد.
دقایق ساخت در مرحله دوم
در مرحله دوم فرایند ساخت سنتور، تراش موردیِ صفحه‌های سنتور به ویژه صفحه رو، پل‌گذاری (ثابت و رگلاژ)، کونیک گوشی‌ها و استفاده از مواد با کیفیت، چوب سالخورده و خیلی عوامل دیگر موجب می‌شود تعداد سنتور تولید شده کاهش یابد، سنتورها سفارشی شوند و قیمت هم به تبع آن افزایش یابد. علم این مرحله از ساخت سنتور نزد همگان نیست. بخش زیادی از این علم تجربی و شخصی بوده و فرمول مشخصی برای آن وجود ندارد. و سرآخر اینکه افراد زیادی هم به دنبال آن نیستند. چون سنتورهای تولید شده در مرحله اول همواره بازار خوبی دارند. سازندگان تک‌کار یا سفارشی‌ساز معمولاً وقت و حوصله بیشتری برای تولید هر ساز بخرج می‌دهند. ساخت سنتور از لحاظ آنها بعد از تکمیل ساختمان سنتور و سیم اندازی آغاز می‌شود.
با همه این‌ها هیچ مرز مشخصی میان روش فعالیت سازندگان سنتور وجود ندارد و آنچه با اهمیت است کیفیت و صدای سنتورهای ساخته شده توسط ایشان است. برخی سازندگان سنتور در دوران قدیم زادور ارمنی، مارکار اصفهانی، آقا گل اصفهانی، خاچیک، حاج محمد کریم‌خان و سیف‌الله خان اصفهانی هستند و در دوران معاصر از مهدی ناظمی، ابراهیم قنبری، رضا معمارزاده، محمد عطایی، عارفی، منوچهر پوریان‌خیر، داریوش سالاری، دلشاد، موسوی، رضایی، علی غفاری، راسخ، وظیفه‌دوست، عرفان سیف، حسن‌نیا، بختیاری‌کیا و … می‌توان نام برد.
مجموعه کتاب‌های فروشگاه سازگاه درباره آموزش سنتور، ساخت سنتور و نت آهنگ‌ها
برخی اصطلاحات کاربردی در شناسایی صدای سنتور
در هنگام آزمودن یک سنتور توسط استاد سازنده یا نوازنده حرفه‌ای، اغلب اصطلاحاتی شنیده می‌شود که مشخص نیست در مورد چه کیفیت یا اَشکالی از صدا بکار می‌روند. در زیر تلاش شده تا توضیحی برای برخی از این موارد ارایه شود.
صدای زنگ‌دار
به معنای صدای مناسب برای مضراب با نمد یا سنتوری است که برای نواختن با مضراب با نمد مناسب‌تر است.
صدای باز
مناسب برای مضراب بدون نمد یا سنتوری است که برای نواختن با مضراب بدون نمد یا لخت مناسب است.
صدای پر همهمه یا ول
این اصطلاح مربوط به سنتورهایی است که صدا در جعبه طنینی آنها (همان ذوزنقه) بیش از حد استاندارد مانده و با بقیه صداها ترکیب می‌شود. به طوری که همهمه‌ای در ساز شنیده می‌شود. معمولا سازهای جوان، سازهایی که مشکل پل‌گذاری دارند و سازهایی که با سیم قرمز تولید شده‌اند ممکن است این مشکل را داشته باشند.
تقه کردن
اصطلاح تقه کردن را هرجا شنیدید نشانه خوبی نیست. این به صدایی گفته می‌شود که نباید تولید شود و نشان از وجود ایراد در ساختمان سنتور دارد. در سنتورهای مشقی احتمال وجود تقه به دلیل کیفیت ساخت زیاد است. اما در سازهای خوب نباید هیچ یک از خرک‌ها تقه داشته باشد. تقه در واقع صدای اضافی علاوه بر صدای برخورد مضراب با سیم است.
تِپ تِپ
اصطلاح تپ‌تپ هم خوب نیست! تپ‌تپ به کیفیتی از صدا گفته می‌شود که با هر ضربه مضراب، علاوه بر صدای نت، چیز دیگری هم شنیده می‌شود.
گِز زدن سیم‌های یک خرک
این صفت حالتی از صداست هنگامی که بر یک خرک ضربه بزنیم، علاوه بر صدای تولید شده، یک صدای زنگ اضافی هم از ساز شنیده می‌شود که خوشایند نیست و ممکن است با تکنیک‌های مختلف از جمله پل‌گذاری و اضافه کردن پل رگلاژ مشکل تا حدودی رفع شود.
مطلبی درباره مقایسه قیمت انواع سنتور
برخی مسایل جانبی اما مهم در ساخت سنتور
علاوه بر توصیف انواع صدا، برخی مسایل هم نشان دهنده کیفیت و دقت در ساخت سنتور هستند. این موارد اگرچه ممکن است برای نوازندگان با سنتورهای مشقی یا سازندگان سنتورهای معمولی اهمیت نداشته باشد، اما نزد سازندگان و نوازندگان حرفه‌ای بسیار مورد توجه است.
پله‌ای شدن گوشی
این هنگامی است که موقع کوک کردن و وقتی گوشی را میچرخانیم تا به کوک دلخواه برسیم، گوشی هنگام چرخش به جای حرکت دورانی نرم و روان، حالتی خشک و پرشی دارد. کار کردن با این نوع گوشی ساده نیست و کوک دقیق ساز زمان زیادی نیاز دارد. بهتر است گوشی‌ها عوض شوند یا تمهیداتی در جای گوشی (داخل کلاف سنتور) انجام شود.
شُل بودن گوشی
این حالت در هنگامی است که وقتی کوک می‌کنیم، به دلیل شل بودن گوشی داخل سوراخ آن، گوشی نمی‌تواند کوک را تحمل کند و دوباره به سرجای قبلی باز می‌گردد و به اصطلاح کوک خالی می‌شود. در مواردی ممکن است گوشی با کوبیدن آهسته و آرام، (مثلا با چکش کوک) در جای خود سفت شود اما اگر این موضوع ادامه داشته باشد، یعنی اندازه گوشی برای سوراخ‌های کلاف مناسب نیست.
رطوبت و نقش آن در ساختمان و صدای سنتور
بحث‌های زیادی در این مورد شده است و اساتید سازنده سنتور نظرات متفاوتی در این زمینه دارند. اما یک نکته که همه بر آن توافق دارند این است که رطوبت بر صفحه سنتور با قدمت بالا اگر تأثیر مثبتی نداشته باشد، قطعا تأثیر مخرب ندارد. بهتر است قبل از خرید ساز، اگر می‌خواهیم ساز را در مناطق مرطوب نگهداری کنیم، به سازنده بگوییم تا او تمهیداتی برای این موضوع در نظر بگیرد. نشانه تأثیر رطوبت بر ساز این است که اگر کوک ساز وقتی در هوای مرطوب قرار می‌گیرد بالارود (زیرتر شود)، یعنی صفحه رویی ساز در اثر رطوبت کمی به سمت بالا حرکت کرده و این برای ساز حتی خوب است. اما اگر کوک ساز پایین آید (بم شود) این یعنی صفحه به سمت داخل حرکت کرده و سریعاً باید ساز از منطقه مرطوب خارج شود. توجه شود که این تغییر کوک بسیار جزیی و قبل از انتقال ساز به منطقه مرطوب باید اندازه کوک را با کمک تیونر یادداشت کرده باشیم تا پس از ورود به منطقه مرطوب بتوان تفاوت را محاسبه کرد.
منابع
- ارفع اطرایی، ناظمی و سنتور، نشر پارت، 1370.
- شهاب منا، هزار و یک پرسش درباره سنتور، نشر خنیاگر، 1397.
- داریوش سالاری، استاد ناظمی مبتکر پل رگلاژ بود، از وبسایت هارمونی تاک، مهر 1385.
- رضا معمارزاده، گفتگوی خصوصی در مورد انواع صدای سنتور و نحوه ساخت، 1397.
با سلام.و در آغازامیدوارم جواب مناسبی برایم ارسال کنید.دعاگویتان
در صدد آنم که برای فرزندم که اکنون یال پایانی دانشگاه را سپری میکند و با چوب عنابی که عمر ان به هزار سال و دویست سال پیش بریده و به کناری گذاشته شده (قطر ۷۰ و طول۲۳۰ سانت) جهت ساخت سنتور استفاده کنم.
اولا میبایست با نظر سازنده برش و ارسال کنم و دوما سازنده سفارشی ندارم.لطفا ایا صدای مناسبی دارد(عناب) و دوما سازنده معرفی میفرمایید.
لطفا پاسخ در قالب پیام ارسال کنید .
منتظر و سپاس.حسینی
سلام و احترام
چوب سنتور به ویژه برای صفحه رو، باید به اصطلاح رگ راست باشد. برای تشخیص این موضوع بهتر است با یک سازنده متخصص مشورت کنید. آقای رضا معمارزاده گزینه مناسبی است. می‌توانید با ایشان برای راهنمایی بیشتر تماس بگیرید.
موفق باشید
ارسال پیام .۰۹۰۱۰۸۴۹۰۶۵
لطفا به شماره موبایل سایت سازگاه: 09905698961 پیام بفرستید تا توضیحات برای شما ارسال شود. سپاس